-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Značaj vizantijskih izvora i, naročito, istorijskog djela Georgija Pahimera za sagledavanje i razumijevanje i događaja iz srpske srednjovjekovne istorije možda je najupečatljivije vidljiv na primjeru pregovora o sklapanju braka između ćerke Mihaila VIII i Milutina, mlađeg sina kralja Uroša. [...] Jedno od važnih, a veoma problematičnih pitanja iz života Stefana Uroša Milutina, pitanje o brakovima ovog Nemanjića i njihovoj hronologiji, počinje upravo Pahimerovom pričom o pokušaju sklapanja saveza Mihaiila VIII i kralja Uroša, dogovorom o braku mlađeg sina srpskog kralja i Ane Paleolog, druge kćerke vizantijskog vasilevsa. Georgije Pahimer posvećuje posebno poglavlje ovoj temi, zaokružujući na taj način svoje izlaganje i ističući njenu cjelovitost, na način uobičajen u njegovoj naraciji i autorskom pristupu sastavljanju „Istorije“. S druge strane, i ponovo potpuno u skladu s Pahimerovim autorskim postupkom, vizantijski autor priču o odnosima Vizantije Mihaila VIII i Srbije kralja Uroša uklapa u širi istorijski kontekst tog vremena, nastavljajući njome da predstavlja pokušaj vizantijskog cara da sklopi snažne saveze s Bugarskom i Srbijom uz pomoć bračne diplomatije. […]

Svrgavanje s prestola kralja Uroša 1276. godine, dolazak na vlast Milutinovog starijeg brata Dragutina, uzroci koji su izazvali ove događaje, ali i sve okolnosti koje su ih pratile, prekriveni su gotovo potpunim ćutanjem i naše znanje o njima je u tolikoj mjeri oskudno da se ovaj period po tome izdvaja čak i u okvirima i inače izvorima slabo pokrivenih decenija istorije srpske države Nemanjića. Utisak da je slijed događaja ipak u određenoj mjeri moguće rekonstruisati neopravdano je prisutan u nauci, pojačan čestim pukim ponavljanjem šturih vijesti koje se nalaze u zborniku „Žitija kraljeva i arhiepiskopa srpskih“ kasnijeg arhiepiskopa Danila II (1324–1337), njegovog učenika i kasnijih nastavljača, gdje se jedino i nalaze pojedine informacije o zbivanjima na srpskom kraljevskom dvoru tih godina. Zna se da je žitija kraljice Jelene i njenih sinova Dragutina i Milutina napisao u prvobitnom obliku sam Danilo II, ali su kasniji nastavljači, najvjerovatnije kada je čitav zbornik i oformljen oko 1340. godine (ili malo prije toga) podijelili„Život kralja Dragutina“ tako što su izdvojili žitije njegovog oca kralja Uroša u posebnu cjelinu. Svojim sadržajem i karakterom životi kraljice Jelene i Dragutina su u svojoj suštini apolitični i neistorični, prožeti duhovnim shvatanjima i pogledima i usmjereni na prikazivanje njihovih vrlina u ovom smislu, uz rijetke izuzetke kao što su kratki opisi smjene na prestolu i Dragutinov govor tom prilikom upućen mlađem bratu. Iako u „Žitiju kralja Milutina“ ima u nešto većoj mjeri i pojedinih istorijskih podataka, treba posebno naglasiti okolonost da Daničićevo izdanje teksta „Danilovog zbornika“ nije ni izbliza kritičko i zadovoljavajuće, i da se čvršći zaključci mogu donositi tek nakon kritičkog pregledanja i upoređivanja svih rukopisa ovog teksta. [...]

Za razliku od oca, i Dragutin i Milutin su se vjenčali kao vrlo mladi, mnogo prije stupanja na kraljevski presto. Pobunivši se protiv kralja Uroša 1276. godine, kako izgleda uz pomoć Ugarske, odnosno jednog dijela aristokratije (predvođene samim kraljem), Dragutin je protjerao oca i postao kralj i samodržac srpskih zemalja, po okolnostima koje, kao i prilikom velike većine smjena na prestolu u doba Nemanjića, nijesu nimalo jasne, dodatno zamagljene kasnijim šturim i duboko pristrasnim izvorima. Uz samog Dragutina, 1276. godine srpska kraljica postaje njegova žena, ugarska princeza Katarina (u Srbiji poznata kao Katalina), dok je kraljica Jelena nazivana i „velika kraljica“, ukoliko se može u potpunosti vjerovati čitanju natpisa iz Dragutinove kapele u Đurđevim stupovima, u dogovoru sa sinom zadržala vlast u jednom, značajnom dijelu kraljevstva svog muža – Humu. Odnos između dvije princeze porijeklom iz Ugarske nije ni u najopštijim crtama poznat, ali se teško može smatrati prijateljskim, čak i prije sukoba oca i sina. S druge strane, moć i uticaj kraljice Jelene i u decenijama nakon svrgavanja njenog muža izazivaju posebno podozrenje u motive Dragutina da se pobuni protiv oca, samo dvije godine pošto je vizantijski car Mihailo VIII Paleolog, s kojim je kralj Uroš bio u savezu učvršećenom dogovorom o braku Milutina s carevom ćerkom Anom zvanično prihvatio uniju s Rimskom crkvom i počeo njeno snažno sprovođenje u carstvu i svuda gdje se prostirala njegova moć.


(NASTAVIĆE SE)

---