-Piše: DR RADOSLAV T. STANIŠIĆ

Fon Šternberg je s filmom „Šangaj ekspres” (Shanghai Express, 1932), za koji je scenario napisao Furtman, ušao u svoj najbogatiji kreativni period. Tema filma su odnosi unutar grupe putnika u vozu koji juri iz Pekinga u Šangaj, a koju je oteo odmetnuti general. Priča je koncentrisana oko glamurozne prostitutke zvane Šangaj Lili (Ditrih) i njenog bivšeg ljubavnika, hladnog britanskog oficira koga igra Klajv Bruk. U suštini, drama o žudnji i nevjerstvu, „Šangaj ekspres” je film u kome dekor prerasta u posebnu temu. Hipnotičkom kjaroskuro-fotografijom snimatelja Lija Garmesa, nevjerovatno egzotičnim kostimima Trevisa Bentona i raskošnom scenografijom čiji je autor Hans Drajer, Fon Šternberg je stvorio mitsku Kinu, u kojoj praktično nema „mrtvog prostora”. U vješto i teško urađenoj uvodnoj sceni, u kojoj voz izlazi iz haotične, zastavama zasute pekinške željezničke stanice, poetični susret Ditrihove i Bruka na platformi ekspresa, i dugim farom duž rešetkastih hodnika u samim vagonima koji su sagrađeni u studiju – postignuta je takva vizuelna punoća kakva je na filmu rijetka, sem u njemačkom ekspresionizmu i kasnijim Ejzenštajnovim djelima. Sledeći Fon Šternbergov film koji je snimio s glumačkom zvijezdom Marlen Ditrih je bizarno djelo „Plava Venera” (Blonde Venus, 1932), još jedan stilski zadivljujući film tanke priče, o uništenom životu još jedne lijepe kabaretske pjevačice. Zatim slijedi fantastični i lijepi film zasnovan na epizodi iz ličnog dnevnika Katarine Velike „Crvena carica” (The Scarlet Empress, 1934). Taj film je obogotvorenje Ditrihove kao najvišeg simbola seksualne dominacije i degradacije. Operska veličanstvenost i nevjerovatno veliki raspon ovog filma su, kako se smatra, uticali na Ejzenštajnov stilizovani dizajn filma „Ivan Grozni”, prvi dio (1945) i drugi dio (1946). Mada nevjerovatno skupa produkcija, film „Crvena carica” nije ostvario uspjeh na blagajnama bioskopa, pa je rediteljevom povlašćenom statusu u kompaniji Paramount došao kraj. Poslednji Fon Šternbergov film s Marlen Ditrih snimljen za taj studio, i istovremeno film koji je označio kraj njegove karijere, bio je film „Đavo, to je žena” (The Devill is a Woman, 1935), jedini film koji je Fon Šternberg potpisao kao snimatelj (s Lisjenom Balarom), mada je bio supervizor kamere i svijetla u svim svojim filmovima. U ovom filmu je postigao najveći domet u pokušaju da dvodimenzionalnim filmom obuhvati trodimenzionalno, i to ispunjavajući mrtvi prostor dekorom i suptilnom gradacijom osvjetljenja. Britanski dokumentarista Džon Grirson je stavio primjedbu na jednu od Fon Šternbergovih ekstravagantnijih produkcija napisavši, u jednom savremenom prikazu: „Kada reditelj umre, on postaje snimatelj”. Fon Šternberg je i bio, u stvari, snimatelj, jer je počeo karijeru kao snimatelj i zadržao svoje članstvo u prestižnom Američkom udruženju filmskih snimatelja tokom cijele svoje karijere. Fon Šternberg bi, sem toga, smatrao ovu primjedbu komplimentom jer je, po njemu, slika bila jedini istinski medij filmske umjetnosti. Pod jakim uticajem grafičke umjetnosti, njegovi najveći filmovi su sadržavali neku vrstu slikarstva svijetlom. U stvari, on je osjećao malo šta sem prezira prema američkoj tradiciji igranog filma, naročito izraženoj u djelima Grifita, Insa i De Mila. Nasuprot tome, najveće dostignuće Fon Šternberga je to što je u okviru američkog igranog filma stvorio film raspoloženja i atmosfere, zasnovan na evropskim stilovima komponovanja kamerom i stilovima osvjetljenja, kao i sopstvenu ekscentričnu viziju ljudskih strasti i čežnje. To je bio film egzotike, erotike i, najzad, kulturne dekadencije, ali i film zapanjujuće senzualne ljepote, jedinstvene u istoriji filma i moderne umjetnosti.

Kao i Fon Šternberg, Džon Ford (1895–1973), kome je pravo ime bilo Šon Aloišus O'Fini, svoju karijeru je počeo nijemim filmom, i to je jedina sličnost između njih dvojice. Sem toga, teško je i zamisliti dva različitija reditelja. Dok je Fon Šternberg prezirao američki igrani film i američki sistem vrijednosti, Ford je upravo bio njihov uporni zagovornik. Dok je Fon Šternbergov doprinos filmu šačica egzotičnih i ekscentričnih remek-djela nastalih između 1927. i 1935, Ford je režirao više od 125 filmova, od kojih većinu čine popularni i komercijalni proizvodi sistema studija, i to tokom dugotrajne karijere koja je trajala od 1917. do 1970. godine.


(NASTAVIĆE SE)