Takođe, u Crnoj Gori stvaraju i književnice srpskog porijekla čija djela danas ulaze u korpus crnogorske književnosti. Knjiga kojih sam se pridržavala prilikom pisanja monografije posvećene problemu kritičkog tretiranja proznog stvaralaštva crnogorskih književnica, osim ličnog konsultovanja sa njima, u najvećoj mjeri predstavljao je Leksikon crnogorske kulture Nikole Rackovića, Društvo za očuvanje crnogorske kulturne baštne, Podgorica, 2009.

Prozna ostvarenja crnogorskih književnica na emotivan način govore, između ostalog, i o odnosima među polovima, pa su njihovi tekstovi ili pojedini pasaži protkani prefinjenom fluidnom atmosferom bliskosti sna i jave, realnog i imaginarnog, senzualnog i racionalnog. U eseju Eros i iskustvo krajnosti (poglavlje Erotizam i pisanje), Milan Komnenić izražava misao da erotizam nije lišen samoće, unutarnje sapetosti, žestine i boli: „Ljubavnici su – takvu pomisao u nama budi književnost – veliki iskušenici, nesvesni vitezovi žudnje. Oni najdublje osećaju samoću posle uzleta, smiraj u odvajanju od tela koje im je pripadalo i kome su pripadali. Ne veli se bez razloga da erotička stanja predstavljaju srećna stanja. Ali sreća nije mir, spokoj, sreća je u ovom slučaju procvat strasti, a strast ne zna za mir; vazda u vihoru, strast raspinje, dramatski cepa biće. Svaki vid erotizma je osoben, katkada surov, ali nikada površan niti jednostavan”.

Iznenađenje, odnosno ono što je inovantno i neočekivano u savremenim romanesknim formama i ostalim modelima književnoumjetničkog izražavanja i danas predstavlja jedno od osnovnih estetskih i doživljajnih mjerila. To novo i neviđeno ujedno čini složenijom percepciju književnog djela uvođenjem pojedinih epizoda i motiva. Edgar M. Forster je u knjizi „Vidovi romana” kao na jedno od primarnih obilježja prirode i umjetničkog značenja istakao neizvjesnost završetka, čija je slast i ljepota u neprestanom iščekivanju:

„Šeherezada je izbegla udesu zato što je znala da rukuje oružjem napetosti – jedinim književnim oruđem kojim se može delovati na tirane i divljake. Velik romansijer kakva je bila – izvrsna u svojim opisima, tolerantna u svom sudu, snalažljiva u svojim događajima, napredna u svome moralu, živopisna u slikanju karaktera, ekspert u poznavanju tri orijentalne prestonice – ona se ni na jedan od tih darova nije oslonila kada je pokušala da spase život od svog nesnosnog muža. Ti darovi su bili uzgredni. Ona je preživela samo zato što je uspela da zadrži kralja da se pita šta će se dalje dogoditi. To je suština i zbog toga kičma romana mora da bude – priča”.

Tako strukturirano i osmišljeno, autorsko pripovijedanje traje u kontinuitetu, permanentno sadržeći nevidljiv unutrašnji energetski naboj. Ono teče dok ga čitalac prati sa sve jačim i intenzivnijim interesovanjem. Onog trenutka kada nestane takva narativna neizvjesnost i granična pozicija čitaoca između sna i jave, između fiktivne i objektivizirane stvarnosti, nestaje i čarolija priče – ona biva demistifikovana i gubi na svojoj umjetničkoj vrijednosti. Stoga je svako umjetničko djelo objektivno i impersonalno, ali – ukoliko je kvalitetno, ne manje duboko pogađa svakog od nas.

Već sam uvod u modernu prozu čitalac doživljava kao lavirint koji – što se ulazi dublje – postaje sve razgranatiji, ali koji se, svakako, završava nekom vrstom izlaza. Osvajajući staze koje se, u svojoj nedovoljnoj osvijetljenosti često čine zagonetnim, čitalac se u neobičnoj avanturi susreće sa raznim pojavama, iz sfere kolektiva i intime, onog što mu se događa i onog što se sanja, ovladavajući pri tome – kao i u životu – raznim iskustvima. Na tom putu često će zastajati u čuđenju i preispitivanju, zanosu i oduševljenju. Tek kasnije će mu se otkriti da se sva saznanja do kojih je dopro i svi doživljaji koji su obogatili njegovu ličnost – u svom sintetizovanom obliku javljaju kao estetičko iskustvo.

Dramatičnost društvenih zbivanja devedesetih godina XX vijeka dovela je do ekspanzije proznih djela koje su stvorile književnice na terenu kako strane, tako i domaće literarne pozornice.

Piše: dr Sofija Kalezić

(Nastaviće se)

---