-Piše: Mr Radovan Femić

U manastirskom kompleksu Đurđevih Stupova moguće je uočiti tri faze gradnje. Jasno je da su na hramu izvršene izvjesne prepravke. Ipak, za razliku od Crkve Svetog apostola Petra na Limu, u Đurđevim Stupovima nije bilo arheoloških ispitivanja. Zbog toga, veoma je teško ustanoviti obim izvršenih prepravki. Manastirska crkva predstavlja jednobrodnu građevinu, sa glavnim ulazom na zapadnoj strani, dok je apsida polukružna i pozicionirana je na istočnoj strani. Samu građevinu čine crkva u užem smislu, potom priprata koja je dograđena uz zapadnu stranu crkve sa kulom iznad sredine njenog zapadnog dijela. Tu postoji još jedna priprata, podignuta u produžetku na zapadnoj strani.
Crkva je dugačka 29 m, a široka 9,5 m, dok na prostoru bočnih postojenja širina crkve iznosi 12 m. Ove podatke nalazimo u višetomnoj Istoriji Crne Gore, iz 1970. godine. Ova jednobrodna crkva pilasterima je izdijeljena na tri traveja, dok se iznad srednjeg nalazi kupola. Istočni i zapadni traveji zasvođeni su po dužini postavljenim poluobličastim svodovima. Primjetno je da su u strukturi hrama veoma naglašeni bočni prislonjeni lukovi, na kojima je smještena gornja konstrukcija. Kod istočnog i zapadnog traveja u pitanju je konstrukcija udvojenih lukova. Kod srednjeg traveja, ispod kupole izgrađen je jedan nesrazmjerno dubok luk, gotovo svod. Lako je uočljivo da je gornja konstrukcija urađena dobro i da je geometrijski korektno postavljena. Kupola je iznutra kružna, dok je spolja osmostrana. Bifore na crkvi su dosta grubo sagrađene, kao i slijepi lukovi na kupoli. Spoljašnja površina zidova dobro je urađena od kamenih kvadera koji su postavljeni u vodoravne redove. Zanimljivo je zapaziti da se redosled kamenih kvadera smjenjuje u ne baš pravilnom ritmu, po principu red tamne sige, pa red svjetlijeg tvrđeg kamena. Narteks je očigledno dograđen uz crkvu. Nešto kasnije, ne može se sa sigurnošću tvrditi kada, u zapadnom dijelu crkve je probijen širi otvor, da bi se dvije građevine sastavile u zajedničkom prostoru. Pošto je narteks zidan u sličnoj tehnici i oblicima kao i osnova manastirske građevine, pretpostavka je da je dogradnja narteksa tekla uporedo sa podizanjem osnove ovog hrama.
Prostor narteksa je, bez ikakve sumnje, pretrpio veoma značajne prepravke. To se da zaključiti na osnovu tragova na zidovima. Dvije bočne pravougaone prostorije, kao i sam narteks pripadaju prvobitnoj građevini. Na svodu između dvaju pravouganih prostorija očuvani su teško čitljivi ostaci fresaka. Ovaj freskopis može se datirati na XIII vijek. Kula sa biforama, koja se nalazi iznad ovog svoda naknadno je dograđena. Bočna postrojenja predstavljaju prvobitne kule koje su izvjesno bile znatno više nego danas. Između njih se nalazio trem, galerija iznad koje je bio postavljen i danas postojeći poluobličasti svod. Iznad svoda nalazio se krov ili ravna terasa.
Druga priprata je građevina poznijeg perioda. Na ovu pripratu je primijenjen sistem gornje konstrukcije, koji se uočava i kod prve priprate. Dajući opis Đurđevih Stupova, istoričar umjetnosti Pavle Mijović u svom djelu „Tipologija crkvenih spomenika Crne Gore“ zaključuje da ovaj hram u Budimlji više sličnosti ima sa objektima sakralne arhitekture u Kotoru, poput Crkve Svetog Luke i Svete Marije, koji ne pripadaju raškim graditeljskim koncepcijama. Ipak, Hram Svetog Georgija u Budimlji izraz je rane raške arhitekture. Visoki bočni lukovi ispod kupole, koji se odražavaju u izgledu, stvarajući utisak potkupolnog postolja jasni su pokazatelji raških graditeljskih koncepcija. Dogradnjom priprate sa kulama uz osnovu crkvene građevine uvećan je prostor za kultni izraz Svetog Đorđa. Ovo takođe predstavlja jednu od karakteristika raške graditeljske škole. O stilu gradnje Đurđevih Stupova najsažetiji zaključak nalazimo kod Tatjane Pejović, u njenom djelu „Manastiri na tlu Crne Gore“, gdje se navodi: „Crkva Svetog Đorđa, njena dogradnja i izmjene, reflektuju uplive primorskog graditeljstva, posebno Kotora. Najstariji dio hrama ima slična rješenja kao romanički Sveti Luka u Kotoru, pa se datuje u kraj XII vijeka. Kada je crkva postala sjedište Budimljanske episkopije 1219. godine dobila je pripratu sa bočnim kulama po kojima je nazvana ‚Stupovi‘. Relacije sa graditeljstvom Kotora i dalje su prisutne. Prostor između kula bio je najvjerovatnije riješen kao na Katedrali Svetog Tripuna. Kupola Sv.Đorđa podsjeća na kupolu Žiče, pa se u ovoj fazi osjeća prožimanje primorskog graditeljstva sa osobinama spomenika raške škole“.
Poznato je da je prilikom mnogobrojnih skrnavljenja manastira najveću štetu trpio živopis ovoga hrama. Tatjana Pejović o tome piše sljedeće: „Freske su danas fragmentovano sačuvane u oltarskom prostoru i priprati. Freske oltarskog prostora su izgubile slikani pigment, pa i pored konzervatorskog tretmana i dalje su ostale u sferi dokumentarne vrijednosti. U naosu živopis je propao, osim ktitorskog natpisa iznad groba Stevana Prvoslava. U svodu priprate su očuvane freske, ali zbog oštećenja ikonografski nečitljive. Moguće je da su one djelo popa Strahinje iz Budimlje za koga se zna da je radio u Đurđevim Stupovima 1609. godine. U spoljnoj priprati, prilikom njene rekonstrukcije, maskiran je prvobitni živopis. Danas je on samo fragmentovano vidljiv, posebno na južnom zidu. Ove freske ilustruju dosta rijetku ikonografsku temu menologa – kalendara. Djelo je dobrih majstora koji su vješto sačuvali kompozicije malog formata, a mnoštvo figura“. Značajnu tvrdnju o freskopisu Đurđevih Stupova iznosi i ugledni publicista Jovan Markuš. Prema najnovijim istraživanjima, eksplicitan je Markuš, spoljna priprata je živopisana u vrijeme kralja Dušana, dok ostaci živopisa u oltaru potiču takođe iz epohe Nemanjića.
Da je u Đurđevim Stupovima živopisan ciklus menologa – kalendar svetaca konstatuje i Sonja Savić u svom radu pod nazivom „Manastir Đurđevi Stupovi“, publikovanom u Beranama 2008. Ona iznosi tvrdnju da se pri vrhu istočnog i u drugoj zoni južnog zida spoljašnje priprate nalaze ostaci ilustrovanog kalendara. Od bogatog niza pojedinačnih figura naslikanih u prizemnoj zoni spoljašnje priprate ovog hrama, kojih je nekada moglo biti čak i dvadest tri, danas posmatrač može uočiti samo jednu veću cjelinu svetačkih likova (figure Svetog Antonija Velikog, Svetog Petra i Pavla, kao i Svetog Joanikija).
(KRAJ)