-Piše: Vojislav Bulatović

Ako je broj 13 pun sujevjernih predstava, kod nas u Crnoj Gori evo zauzima centralno mjesto u svijesti o našoj novovjekovnoj istoriji. Trinaest je naš srećan i slavan broj i to dvostruko: jedanput „izvučen” na političkom ruletu velikih sila u 19. vijeku, a drugi put, slučajno ili ne, izabran kao trenutak za potpaljivanje baklje oslobodilačkog otpora okupatoru.

Ima nas još iz trbuha prošlog vijeka koji imamo dugo pamćenje proslava, hodočašća ratnim stratištima i mjestima gdje spomenički simboli podsjećaju i opominju na vrijeme borbe i stradanja. U to vrijeme, revolucionarno, kada smo vjerovali da revolucija i u mirno doba teče, da je „socijalizam svjetski proces”, bili su zajedno sa nama poslijeratnim generacijama i mnogobrojni učesnici istorijskih događaja na koje se u ovom 21. vijeku podsjećamo. U gradovima se tada slavilo svečarski, s puno iskrenog pijeteta prema događajima i akterima tek svršene istorije. Slavlje, povodom 13. jula, Dana ustanka u Crnoj Gori, organizovano je takođe i na seoskim područjima, i to na planinama, jer je seosko stanovništvo uglavnom tamo provodilo ljeto. Tradicionalni petrovdanski skupovi obavezno su nastavljani i 13. jula. To je trajalo više od dvije decenije nakon rata. U to vrijeme, 13. jula, nije bilo govora o Berlinskom kongresu i crnogorskoj državnosti, jer se federativno republikansko uređenje Jugoslavije prihvatalo kao srećna formula nove države.

Trinaesti jul 2020. u neku ruku je politički hibrid istorije i zbilje sadašnjeg našeg trenutka, s obzirom na to da se slavi kao dan „obnove državnosti” zajedno sa onim iz 1878. Aktuelne političke konfrontacije između državobranitelja, s jedne strane, koji naglašavaju svoj antifašizam kao vrijednost koja napaja slobodarstvo i patriotizam sadašnjih generacija i podrivačkih snaga koje slijede poražene antidržavne ideologije (velikosrpstvo, četništvo i slično), s druge strane. S ovim ocjenama nastupa ovih dana vladajuća koalicija i stranka DPS. Ostaje vrlo sporno šta proklamovani antifašizam znači u aktuelnom vrednovanju političkih stavova i aktivnosti sada i ovdje i koliko je pogodan kriterij za diskvalifikaciju opozicionih protivnika. U velikom broju zemalja našeg okruženja, s kojima imamo dobre odnose, antifašizam je istorijski fenomen koji ih se ne dotiče.

Trinaesti jul 1941. nema u sebi ideju 13. jula 1878. Zbog toga imamo izvjesnu razrokost u posmatranju zajedničkog horizonta ova dva istorijska trenutka. Nismo li ustanički 13. jul malo više podržavali i udaljili od populističkog osjećanja i poimanja te „luče” prkosa i slobode? Nismo li ga malo više „nacionalizovali” zanemarujući njegovu jugoslovensku idejnost? Iz čuvene vile Ribnikara 4. jula 1941. godine poslata je poruka širom ondašnje raskomadane i pokorene jugoslovenske monarhije da se „potpale ustaničke vatre” tokom jula. Tada se nije moglo pomišljati ni na čiju državnost, jer je sve bilo pod okupatorom kao dio fašističke imperijalne mašine. Nesrećna kraljevina bila je na meti, pored okupatora, još i unutrašnjih neprijatelja (NDH je bila njen zaštićeni neprijatelj), a komunisti su još odranije započeli antirežimski rat u ime jugoslovenske socijalističke ideje. Građanski rat kao opcija bio je ugrađen u ideologiju i strategiju tog pokreta. Štaviše, on je bio neizbježan. Dakle, Crna Gora jeste „krenula u boj”, jer „da robuje ona neće” kako je to u narodnoj folklornoj obradi rečeno, a ideja je bila sloboda i novi poredak svih jugoslovenskih naroda, riječju, nova Jugoslavija. Iz Beograda nisu slate samo odluke, već i organizatori ustanka (Đilas). Da je istorija 1918. (sada glavni adut za prevaspitanje mladih generacija, pa i nekih starijih, o velikosrpskoj opasnosti) pošla drugim tokom, da je sačuvana crnogorska monarhija teško da bi „stizali” iz Beograda organizatori ustanka u Crnoj Gori. Ko zna šta bi bilo sa „zubljom antifašizma i slobode”, kojom se i sada obasjavamo, ali sa različitim doživljajima tog sjaja? Za proteklih 30 godina, a možda i ranije, taj sjaj i doživljaj njegovog značaja na jugo-prostoru, a time i kod nas, toliko je osiromašio da nije lako mirne savjesti stati i odati poštu pred spomenicima. I ovogodišnje odavanje pošte oslobodiocima nije proteklo bez raznobojnih kolona (od mladih do političko-stranačkih). Mahalo se mnogim zastavama i parolama. Samo nije bilo one zastave pod kojom se ratovalo ili ginulo za slobodu. Spomenik čuvenom Ljubu Čupiću, na Trgu slobode u Nikšiću, okićen je cvijećem, ali njegove zastave tu nema. Ako smo već toliko koloritni u sferi simbolike, onda bi, valjda, bio kulturni i moralni red da bude znamenja i onih pred čijim spomenikom se klanjamo. Teško je zamisliti toliko samožrtvovanje i podvižništvo bez ideje i snova. Čule su se kritike i negodovanje na neumjerenost i raskalašnost u slavlju. Bilo je previše političkog predizbornog marketinga. S obzirom na epidemiološke i životne probleme stanovništva i funkcionisanje cjelokupnog sistema, moralo se misliti i na mjeru slavlja. Čitav jedan sektor ekonomije: turizam i ugostiteljstvo i čitav niz pratećih djelatnosti su u kolapsu. Nevolje i siromaštvo kucaju na mnoga vrata. Mnogo je onih koji iz budžeta uzimaju obilato i kao plaćene patriote brane domovinu ali ne pokazuju inicijativu i spremnost da pomognu gdje je najteže, a posebno onima kojima je kriza stavila omču oko vrata. Da li registruju ono što radi naš iseljenik Hajriz Brčvak?!

---