PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Osim što spada u red najuglednijih predstavnika srednje generacije srpskih istoričara, dr Sofija Božić važi i za vrsnog poznavaoca srpsko-hrvatskih odnosa, koji su, na neki način, postali njena specijalnost. Potvrdila je to i objavljivanjem obimne i prestižne monografije „Srbi u Hrvatskoj 1918–1929“, čiji smo jedan dio svojevremeno feljtonizovali. Kroz tu formu čitaoci su kasnije na istom ovom mjestu, imali priliku da se upoznaju i sa portretima tri značajne ličnosti iz njene vrlo zapažene knjige „Jedan po jedan život (zapisi o ličnostima iz srpske istorije)“, koju je prošle godine izdala beogradska „Prosveta“, a koju sačinjavaju dvije cjeline „Srbi iz Srbije“ i „Srbi iz Habzburške monarhije“,
Predstavljeni su tada „Srbi iz Srbije“ – resavski knez Petar, geograf Jovan Cvijić i slikarka Milena Pavlović Barili, a ovog puta bavimo se „Srbima iz Habzburške monarhije“, odnosno „Srbima Prečanima“, konkretno braćom Pribićević – Svetozarom, Milanom i Adamom. Oni su imali i brata Velerijana, potonjeg episkopa Srpske pravoslavne crkve, ali kako se o njemu ne govori u ovoj knjizi, on nije obuhvaćen ovim feljtonom, u kome u skraćenoj verziji dajemo zapise o trojici njegove pomenute braće. Činimo to, uz ljubazna odobrenja dr Božić i direktora „Prosvete“, gospodina Dragana Milenkovića.
Dr Sofija Božić je viši naučni saradnik Instituta za noviju istoriju Srbije. Diplomirala je, magistrirala i doktorirala na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Kao što je već kazano, bavi se istorijom Srba u Hrvatskoj i srpsko-hrvatskih odnosa u širem kontekstu društvene i političke istorije srpskog naroda u 19. i 20. vijeku. Pored već spomenutih knjiga, objavila je i monografiju „Politička misao Srba u Dalmaciji: Srpski list/glas 1880–1904“, a autor je i brojnih članaka, prikaza, leksikografskih jedinica, enciklopedijskih odrednica i drugih radova u naučnim časopisima i drugim publikacijama međunarodnog i nacionalnog značaja, kao i recenzija naučnih radova i monografija. Urednik je međunarodnog tematskog zbornika „Istorija i geografija: susreti i prožimanja“.
„Višenacionalno i mnogostruko podijeljena jugoslovenska država iznjedrila je pravu lepezu najkontroverznijih političkih vođa.“ Jedno značajno mjesto među njima pripada i Svetozaru Pribićeviću, lideru Srba iz Hrvatske, čovjeku koji je u srpskim krajevima Like, Banije i Korduna godinama uživao veliku popularnost i povjerenje. Da je Pribićević bio omiljen u narodu uvjerio se, primjera radi, njegov saradnik Grigorije Božović. Prateći ga na agitacionim turnejama od Gospića do Krupe, Božović je osjetio atmosferu oduševljenja, vidio je djecu, starce i žene koji su spontano izlazili u susret Pribićeviću iskazujući mu iskrenu privrženost i poštovanje; sjedio je pored njega u automobilu koji se jedva probijao kroz masu koja ih je opkoljavala slivajući se sa svih strana i bio je svjedok srdačnih dočeka tokom kojih je Pribićević „nošen na rukama, redovno pozivan na gozbe, bukvalno zasipan cvijećem i burno pozdravljan“.
Reputaciju velikog pregaoca na polju borbe za očuvanje srpskog nacionalnog identiteta, i to u zajednici sa Hrvatima, Pribićević je sticao godinama u redakciji „Srbobrana“, kao lider Srpske samostalne stranke i Hrvatsko-srpske koalicije. Njegovi napori bili su krunisani stvaranjem jugoslovenske države 1918. godine u kojoj je, tokom čitavog niza godina, zauzimao ključne pozicije u institucijama vlasti: bio je ministar unutrašnjih djela u vladi formiranoj 7/20. decembra 1918, u vladi od 16. avgusta 1919. i u vladi od 18. oktobra 1919; zatim ministar prosvjete u vladama formiranim 17. maja 1920, 18. avgusta 1920. i 1. januara 1921; u vladi od 26. marta 1921. bio je ministar prosvjete (do 18. jula) i ministar unutrašnjih djela; u vladama od 24. decembra 1921, 27. marta 1924, 21. maja 1924, 6. novembra 1924. i 29. aprila 1925. nalazio se na čelu Ministarstva prosvjete.
Poslije pada s vlasti, Pribićević je izvršio radikalan zaokret u svojim političkim idejama, odstupajući od svega na čemu je do tada insistirao: od Vidovdanskog ustava, centralizma, suprotstavljanja sporazumu sa Hrvatima. Isključivost i fanatizam s kojima je zastupao prvobitno proklamovane stavove kao i, zatim, totalna promjena političke koncepcije, zbunjivala je savremenike i podstakla je mnoge od njih da zabilježe svoje ustiske o tome. Osvrnućemo se na neke od karakterističnih impresija nastalih kako iz pera hrvatskih autora, tako i na one koje su ostavili Srbi iz „prečanskih“ krajeva i Srbi iz Srbije.
Još prije nego što je hrvatskoj javnosti, već na početku života u zajedničkoj državi, preovladalo uvjerenje da je Svetozar Pribićević glavni nosilac hegemonije, centralizma i nasilništva, a uz njegovo ime u hrvatskoj štampi uvijek dodavano „batinaš“ i „ciganin“, Franjo Supilo je, u poznatoj knjizi „Politika u Hrvatskoj“, o njemu, ali i o Srbima u cjelini (zbog njihove navodne antihrvatske politike), stvorio negativnu sliku.
(NASTAVIĆE SE)