-Piše: Nik Gašaj
Danas je u savremenim društvima u centru interesovanja političke teorije i prakse koncept građanstva, koji upućuje na položaj građanina u dvostrukom odnosu, vertikalnom kao odnos između građanina i države, i horizontalnom, kao međusobni odnos građana. To je, prije svega, posljedica krize nacionalne države u multietničkim društvima i razmaha politike identiteta. No, aktueliziranje ideje građanstva su podstakli istovremeno i procesi globalizacije i regionalne integracije, kao i stvaranje nadnacioalnih političkih organizacija.
LIBERALNI MODEL
U globalu se razlikuju dva poimanja građanstva: liberalno i komunitarno. Liberalno shvatanje građanstva naglašava individualna prava unutar okvira vladavine prava. Iz toga proizlazi i da je najbolji oblik vladavine onaj u kome su individualna prava garantovana konstitucionalnim ograničenjima vlasti. S obzirom na to da je sloboda pojedinca najviša vrijednost za liberalizam, to i liberalni model građanstva naglašava upražnjavanje prava koja su ključna za individualnu autonomiju. Izvorno su to prvenstveno građanska i politička prava. Klasični liberali 17, 18. i prve polovine 19. vijeka (
Džon Lok, Adam Smit, Dejvid Hjum, Vilhelm fon Humbolt, Benžamen, Konstan, Emanuel Kant i dr.) zagovaraju minimiziranje opsega države, a maksimiziranje područja individualne slobode, sa posebnim naglaskom na ekonomskoj slobodi zasnovanoj na svetosti vlasništva. Poštovanje vlasništva oni vide ključnim za poštovanje individualnog života i slobode. Svako ima pravo da slijedi sopstvene interese i želje i da posjeduje sopstvenu koncepciju dobra i životnog plana. Jedino ograničenje koje je liberalno dopustivo jeste jednaka sloboda.
JEDNAKA SLOBODA
Centralna ideja za klasične liberale je da je državna vlast ograničena pravima pojedinca. Ovo je suština klasično-liberalnog i libertarijanskog građanstva, formalni status koji se sastoji od cjeline neotuđivih građanskih i političkih prava i sloboda radi zaštite autonomije. Moglo bi se govoriti o nekoliko varijanti liberalizma, ali kada je u pitanju građanstvo, njih je moguće svesti na dvije osnovne: libertarijanizam i socijalni liberalizam. Bez obzira na različite naglaske unutar libertarijanizma, to je politička filozofija koja proklamuje manje države i više slobode, uvijek i po svakom pitanju, bez izuzetka (prof. dr
Ilija Vujačić).
I socijalni liberalizam polazi od individualne slobode i jednakosti kao centralnih vrijednosti, od prihvatanja mnoštva životnih stilova kao datih i očekivanja da država bude tolerantna i neutralna u pogledu različitih filozofija života. Odstupanje od ove neutralnosti se odvija u socijalnom polju, pridavanjem državi sada izvjesne socijalne funkcije. Država, prema toj koncepciji, treba da obezbjeđuje jednake mogućnosti svima, što zahtijeva njenu pozitivnu ulogu u ekonomskom i socijalnom životu. Socijalni liberali se prihvataju pozitivnog pojma slobode. Oni misle da garancije formalne slobode nijesu dovoljne i da bi sloboda bila od ikakve vrijednosti treba takođe omogućiti i materijalne uslove da se ona upražnjava, i to se radi putem redistribucije. Zato su u socijalnoj liberalnoj državi građani ovlašćeni ne samo na građanska i politička, nego i na socijalna prava. U stvari, to je, filozofija socijalno-liberalne teorije pravde. Građanin izražava svoje građanstvo zahtijevajući ona prava koja mu omogućuju da realizuje svoj koncept ispunjenja života. Dakle, radi se o poštovanju prava drugih. Građanstvo nije jedinstven i monolitan koncept, već izražava duboke razlike u istorijskom iskustvu političke participacije, pa se drugačije postavlja u emigracionim zemljama, Sjedinjenim Američkim Državama i Kanadi, drugačije u evropskim nacionalnim državama, poput Francuske ili još drugačije u jednoj multikulturalnoj federalnoj zajednici kao što je Švajcarska. Riječju, socijalni liberalizam jeste dominantna varijanta liberalizma u 20. vijeku, nastala kao odstupanje od osnovnih principa klasičnog liberalizma, u prilagođavanju zahtjevima za socijalnom pravdom. Tako je sredinom 20. vijeka prihvaćena ideja socijalno-ekonomskih prava i težnja za ostvarenjem stvarne jednakosti građana. To je podrazumijevalo prihvatanje široke uloge države u obezbjeđivanju dobrobiti u koncepciji države blagostanja i socijalnog liberalizma.
ZAJEDNICA – POLAZIŠTE
Komunitarno građanstvo je gledište prema kojem se pojedinac ne može posmatrati odvojeno od njegovih socijalnih, kulturnih i istorijskih konteksta. Komunitarci ne uzimaju pojedinca već zajednicu kao svoje polazište. Za njih zajednica nije samo jedno udruženje u koje se slobodno ulazi radi uzajamne koristi njenih članova. Zajednica je opskrbljena intrističnom vrijednošću, javni život je neodvojivo povezan sa ličnim i unutrašnjim životom i individualna dobrobit zavisi od opšte dobrobiti. Zajednica se posmatra kao istorijski razvijen entitet u kome neko participira od rođenja. Komunitarizam odbacuje liberalni individualizam kao izolacionizam i daje primat zajednici.
INDIVIDUALNI IDENTITET
Svaka zajednica ima svoj identitet, koji je određen vrijednostima i normama, kao i koncepcijama i kulturnim karakteristikama koje dijele svi članovi. Suštinsko je ovdje da duh zajedništva i uzajamne solidarnosti, kao osjećanje lojalnosti i privrženosti zajednici (grupi), oblikuje i uspostavlja osnovu zajedničke koncepcije dobra, pri čemu je opstanak zajednice najveće dobro. Prema komunitarcima, individualni identitet se nalazi u socijalnoj interakciji u okviru posebne kulturno istorijske – zajednice. Oni takođe odbacuju neutralnosti liberalne države, zahtijevajući njeno aktivno promovisanje opšteg dobra. Komunitarci u stvari misle da su liberalne vrijednosti neostvarljive i univerzalnost i neutralnost demaskiraju kao liberalne mitove.
CRNA GORA I GRAĐANSTVO
Poznati filozof
Milan Kangrga je istakao: „U društvu u kojem se još uvijek kreće, bolje rečeno koje je natopljeno i kupa se u rodovsko-plemenskim vodama, pravna država je nezamisliva. U tom socijalnom miljeu počivaju i nacionalizam, despotizam, etatizam, totalitarizam, nacizam i tiranija svih vrsta i oblika. U tim zemljama uvijek se postavlja pitanje šta nam se događa i šta nam je činiti za jedan ljudskiji i smisleniji život”. Stoga se u nas mora boriti protiv onoga što obmanjuje i zamračuje puteve društvenog razvoja i istorijsku istinu i perspektivu. Upornost i doslednost društva u tome mnogo zavisi od sistema vaspitanja i obrazovanja, u njemu i leži velika moralna odgovornost. Zapravo su ljudi iz prosvjete i kulture ti koji moraju vući prve poteze i biti nosioci humanih i progresivnih ideja. Pritom, neophodno je osloboditi se od istorijskog balasta nasleđa. Naravno, treba da afirmišemo sve ono što je pozitivno u kulturnoj tradiciji naših naroda, ali, na drugoj strani negativni tradicionalizam mora ustupiti mjesto multikulturalnoj i interkulturalnoj svijesti, kako bismo izgradili zdravo društvo bez etnonacionalnih predrasuda. Dakle, društvo se mora osloboditi plemenske-patrijarhalne svijesti i plemensko-rodovskih klanova i privilegija po toj osnovi, jer je to karakteristika feudalnog društva. Naime, treba izgraditi građansko moderno društvo gdje će vladavina prava figurirati kao društveni odnos, što podrazumijeva i uvođenje odgovornosti, pružanje zakonskih i institucionalnih garancija za čovjekova prava i slobode, i to bez obzira na: nacionalnu i vjersku pripadnost, ili političko opredjeljenje i dr.
(Autor je politikolog)
