Stručna literatura vezana za Prvi svjetski rat, koja je izašla povodom istorijskih događaja tog rata, ogromna je i stalno se uvećava. Tek u poslednjoj dekadi XX vijeka otvoreni su mnogi arhivi na Zapadu (ali, svakako ne svi, koji nude odgovore na ova pitanja). Jedva i sada su naučnici i istoričari u Rusiji dobili mogućnost da koriste dokumenta, koja su bila čuvana u tajnosti. Mnoga pitanja tog davnašnjeg događaja nijesu ni do danas dovoljno izučena.

Ubistvo austrijskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda, koje je izvršio član tajne organizacije „Mlada Bosna“ Gavrilo Princip 28. juna 1914. godine u Sarajevu, poslužilo je kao glavni povod za objavljivanje rata Srbiji od strane Austrougarske carevine. Inostrani i domaći istoričari su svestrano proučili glavne uzroke, koji su izazvali Prvi svjetski rat. Oko toga nema nedoumica.

U tom periodu su se sve više pogoršavali anglo-njemački odnosi. Njemačka traži nova tržišta, nova nalazišta sirovina, trudi se da proširi svoju uticajnu sferu. Od 1900. godine u njemačkoj se realizuje program vojne brodogradnje, Engleska odbacuje politiku izolacije, pojačava prijateljstvo sa Francuskom, a preko nje i sa Rusijom. Rusija je očekivala da preko Engleske i Francuske uspostavi kontrolu na crnomorskim moreuzima i prolazima. U tom periodu su moreuzi bili veoma važni za Rusiju, pa se interesovanje naglo povećalo. Rusija povećava izvoz žita. Preko Bosfora i Dardanela izvoženo je oko 89% ruskog žita. Njemačka je nastojala, ne samo da ima uticaj na ekonomiju Otomanske imperije, već i da kontroliše njihovu vojnu silu.

Glavne države, koje su u tom periodu određivale sudbinu Evrope, bile su Velika Britanija i Njemačka. Upravo, među njima se razvila borba za prevlast na Evropskom kontinentu i za nove granice uticajnih sfera. Druge zemlje (Rusija, Francuska, Italija, Austrougarska, a takođe i male države) imale su sopstvene geopolitičke, geostrateške i druge interese, ali njihov ulazak u rat bio je uslovljen ishodom glavnog njemačko-engleskog konflikta. Engleska je, po običaju, djelovala potajno, najprije je dovela u težak položaj Rusiju i Francusku. Odlučivši se za ratnu opciju, njemačka je imala svoje daleko planirane ciljeve za budućnost, pa je na scenu gurala Austrougarsku, podstrekavajući je da napadne Srbiju, koja se uvijek odupirala velikim državama. Srbija je imala svoj sopstveni plan stvaranja „Velike Srbije“, koji je imao za cilj da objedini sve jugoslovenske zemlje. Njemačka je ulagala napore da ne dozvoli učvršćivanje vojno-strateških i ekonomskih pozicija Rusije na Balkanu i da spriječi ekonomsko prodiranje Rusije na Sredozemno more i u Malu Aziju. Nagli razvitak kapitalizma u Rusiji, posebno u njenim južnim djelovima, izazivao je uznemirenje kod Njemaca.

Još u `80. godinama XIX vijeka E. Gartman, poslušnik Bizmarka, objavio je konkretan antiruski projekat. Dokazujući da se svi ruski interesi, i politički i kulturni, nalaze u Aziji, a ne u Evropi, Gartman je predlagao rasparčavanje Rusije. Po njegovom planu, ruske teritorije, koje se prostiru od Moskve prema zapadu i koje se nalaze uz obale Baltičkog mora, od njih je trebalo stvoriti „Baltičko kraljevstvo“. Jugozapad Rusije sa Ukrajinom i Krimom predviđen je kao „Kijevska kraljevina“. Sa sličnim predlozima nastupala je cijela plejada njemačkih „naučnika“. Nekoliko godina prije Prvog svjetskog rata, u Njemačkoj je objavljena anonimna brošura, u kojoj se vodila rasprava o novoj podjeli teritorija i povlačenju novih granica između velikih država u bliskoj budućnosti. Na karti, koja je priložena u brošuri, Rusija je bila odbačena iza Volge. Arhivska dokumenta, pronađena u Državnom političkom arhivu Bona u periodu 70-ih i 80-ih godina, potvrđuju postojanje planova stvaranja „Srednje Evrope“, planova rasparčavanja Rusije i pripajanje njenih dijelova budućoj „Velikoj njemačkoj imperiji“.

Međutim, i danas se spore istoričari i političari, ko je direktno izazvao rat, koje su snage i koji su ljudi lično rukovodili organizovanjem priprema za atentat u Sarajevu. Treba istaći, da je u Evropi od 1910. do1914. godine bilo organizovano blizu 40 atentata na državne i vojne ličnosti, ali nijedan od njih nije povukao za sobom toliko posledica kao ubistvo austrijskog prestolonaslednika.

PRIREDIO: VOJIN PERUNIČIĆ

(NASTAVIĆE SE)

---