-Piše: Nik Gašaj

Sva međunarodna pravna akta o zaštiti ljudskih prava, od Habeas Corpus akta iz 1679. do Univerzalne deklaracije OUN (čl. 9) i Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda (čl. 5), garantuju ličnu slobodu kao prirodno pravo čovjeka i zabranjuju arbitrarno hapšenje, zadržavanje i protjerivanje. Odredbe tih akata svode se na ustanovljavanje dužnosti državnih vlasti da se uzdrže od nezakonitih hapšenja, propisivanje zabrane da se građani drže u zatvoru bez očiglednih dokaza o krivici i predviđanje posebnih procesnopravnih garancija uhapšenim građanima.

Prvi i najznačajniji pravni akt kojim je čovječanstvo krenulo u zaštitu ljudske slobode jeste Habeas Corpus akt. Nastao u engleskom sudskom postupku još u XIII vijeku, on je u početku predstavljao samo jednu vrstu naredbe koju je izdavao sud svom posebnom službeniku za dovođenje optuženog pred sud određenog dana (Habeas Corpus od Subieciendum). On je, dakle, prvo imao za cilj da obezbijedi fizičko prisustvo optuženog u sudskom postupku. Tek kasnije Habeas Corpus dobija novi smisao, i od običnog sredstva za obezbjeđenje fizičkog prisustva tužene stranke postaje sredstvo za zaštitu njegove lične slobode. To se dogodilo 26. maja 1679. godine, kada je engleski parlament izglasao Habeas Corpus akt, koji je u dvadeset članova postavio čitav sistem garancija za očuvanje lične slobode čovjeka u postupku pred sudom i policijom, prvi put u istoriji svjetske ustavnosti. Akt je od tada počeo da štiti građane od političke samovolje i vlasti policije, tj. postao je garancija nepovredivosti lične slobode čovjeka.

Osnovna njegova ideja sadržana je u zabrani hapšenja građana bez naredbe suda, zabrani dugotrajnog zadržavanja bez očiglednih dokaza o krivici, zaštiti slobode od maltertiranja u istrazi i iznuđivanja priznanja i u ustanovljavanju niza drugih garancija licima lišenim slobode. On predstavlja pravni instrument ograničenja izvršne vlasti i garancija ličnih sloboda čovjeka pred policijom i sudom. Akt je tako, kao zakonska mjera procesnopravne prirode, doveo policiju pod nadzor sudskih organa i postao garant lične slobode čovjeka. Kanije je Habeas Corpus akt od procesnopravnog instituta regulisanog zakonom, kao što je bio i ostao u Engleskoj, pretvoren u ustavni princip i postao jedno od osnovnih Ustavom zagarantovanih prava građana (u SAD i mnogim državama anglosanksonskog pravnog sistema). Pod Habeas Corpus aktom danas se uobičajeno podrazumijeva pravo lica lišenog slobode da od suda traži da ispita zakonitost zadržavanja i pritvaranja prije nego što se raspravi pitanje njegove krivice ili nevinosti.

Ideje sadržane u pomenutom predstavljaju temelj svih kasnijih, opštih i regionalnih, međunarodnih dokumenata o zaštiti lične slobode čovjeka. Danas je policijska tortura zabranjena brojnim međunarodnim normama i nacionalnom legislativom, kao što su: Konvencija UN protiv mučenja i drugih, nečovječnih ili ponižavajućih kazni ili postupka; Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima; Evropska konvencija o sprečavanju mučenja i nečovječnih ili ponižavajućih kazni ili postupka; Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima; Ustav Crne Gore; Krivično zakonodavstvo u Crnoj Gori.

Ustav Crne Gore sadrži dobar i potpun sistem pravnih garancija lične slobode, usklađen s naprijed navedenim normama međunarodnog prava. Ustav, istina, više ne sadrži proklamaciju da je sloboda neprikosnovena, kao što je to, npr. bilo zapisano u Ustavu SFRJ (čl. 177), ali umjesto toga garantuje da svako ima pravo na ličnu slobodu (čl. 29) i sadrži nekoliko novih ustavnopravnih garancija. Kao garancije lične slobode Ustav utvrđuje: lišenje slobode dopušteno je samo iz razloga i u postupku koji je predviđen zakonom; lice lišeno slobode mora odmah biti obavješteno na svom jeziku ili jeziku koji razumije o razlozima lišenje slobode; lice lišeno slobode istovremeno mora biti upoznato da nije dužno ništa da izjavi; na zahtjev lica lišenog slobode, organ je dužan da o lišenju slobode odmah obavijesti lice koje lišeni slobode sam odredi; lice lišeno slobode ima pravo da njegovom saslušanju prisustvuje branilac koga izabere; nezakonito lišavanje slobode je kažnjivo.

Važna garancija lične slobode sadrži se u detaljnim ustavnim odredbama o pritvoru. Prema tim odredbama: pritvaranje i zadržavanje u pritvoru, koji su prema Ustavu jedini oblici lišenja slobode sa zatvaranjem, mogu biti određeni samo odlukom nadležnog suda. Stoga, policiji ne pripada pravo pritvaranja. Ona je ovlašćena samo da građanina liši slobode u slučajevima i po postupku koji su utvrđeni zakonom i dužna da ga potom bez odlaganja sprovede sudiji koji će odrediti pritvor ili uhapšenog pustiti na slobodu. Ustav Crne Gore jamči poštovanje ljudske ličnosti i dostojanstva u krivičnom ili drugom postupku u slučaju lišenja ili ograničenja slobode i za vrijeme izvršenja kazne. Prema Ustavu je zabranjeno i kažnjivo svako nasilje, nečovječno ili ponižavajuće postupanje nad licem koje je lišeno slobode ili mu je sloboda ograničena, kao i iznuđivanje priznanja i izjava (čl. 33). Mučenje, odnosno tortura, najteži je oblik unižavanja ljudskog dostojanstva i povrede ljudskih prava. Ono se naročito manifestuje u nedemokratskim i represivnim političkim režimima. Smatra se da je policija najbolja slika društva. Ako je društvo nasilno i korumpirano, takva će biti i policija, i obratno.

Za zaštitu ljudskih prava uopšte i za pravno obezbjeđenje lične slobode građana posebno, neophodno je sprovesti u život norme međunarodnog prava i odredbe nacionalne legislative. Međutim, pravne norme nemaju nikakvu praktičnu vrijednost dok ne stupe u život, odnosno ako ostanu mrtvo slovo na papiru. Upravo velik raskorak između normativnog i stvarnog predstavlja najveći problem u Crnoj Gori.

I na kraju, u Crnoj Gori je prisutno atavističko poimanje društva i politike: moja nacija, moja vjera, moja nahija, moje bratstvo i moje plemstvo, to je nešto najbolje na svijetu. Sve je drugo, drugorazredno. To dokazuje da tranzicija u nas nije razvila, niti podsticala razvoj političke kulture koja se oslanja na građanske vrijednosti slobode i pravde koja je jednako dostupna svima, a koje su temelj zajedničkog habitusa.

(Autor je politikolog)

---