-Piše: Borivoje Ćetković

Francuski filozof, romanopisac i istaknuti borac za slobodu i prava čovjeka, aktivni učesnik čuvenih studentskih demonstracija 1968. godine, upamćen i po odbijanju da primi Nobelovu nagradu, Ž. P. Sartr, u razgovoru sa svojim prijateljem i saborcem Vladimirom Dedijerom rekao je da je „u Drugom svjetskom ratu najznačajnija pobuna crnogorskog naroda protiv fašizma 13. jula 1941. godine”. Šta je glavnog predstavnika egzistencijalističke škole, nezavisnog mislioca napredne orijentacije, pisca „Mučnin”, „Puteva slobode”, „Bitka i ništavila”, „Prljavih ruku”, „Iza zatvorenih vrata”, podstaklo da se ovako pohvalno izrazi o Trinaestojulskom ustanku, jednom od najznačajnijih događaja i najsvjetlijih datuma u istoriji Crne Gore? U vrijeme kada je „Hitler bio duboko prodro u Rusiju, a čitava porobljena Evropa ćutala” rekao je Sartr Dedijeru: „Crnogorci su tih dana dali značajan doprinos pobjedi nad fašizmom”. Taj njihov doprinos borbi protiv fašizma, prema Sartrovom mišljenju, nije cijenjen među saveznicima. Učinjena nam je i velika nepravda – o toj „herojskoj borbi nema ni pomena ni u jednoj istoriji Drugog svjetskog rata”. I zaista „po masovnosti, jednovremenom izbijanju na više mjesta, iznenadnosti, demoralizujućem dejstvu na okupatora i velikim vojnim uspjesima, Trinaestojulski ustanak je bio jedinstven fenomen u okupiranoj Evropi” (prof. dr Branko Petranović).

Zelenaška, fašistička 12-julska, „slobodna i nezavisna Kraljevina Crna Gora” koju su zelenaši (jedan njihov dio), predvođeni Sekulom Drljevićem, proglasili na „Crnogorskom saboru”, živjela je samo nekoliko sati. Bio je to, zaista, jedinstven fenomen u tadašnjoj Evropi koja je stenjala pod fašističkom čizmom: od 417.000, koliko je Crna Gora tada imala stanovnika, oko 32.000 boraca učestvovalo je u ustanku – gotovo cjelokupno stanovništvo sposobno da nosi pušku. Na masovne razmjere ustanka, prema dr Petranoviću, „osim snage KPJ i SKOJ-a u Crnoj Gori, uticali su slobodarske tradicije, mržnja prema ropstvu, psihološka prinuda da se iz borbe ne izostane, učešće Rusije u ratu”. Jozo Tomašević, američki istoričar, hrvatskog porijekla, u navođenju faktora koji su doveli da masovnog ustanka piše da je „bilo najvažnije što je u Crnoj Gori postojala i snažna organizacija komunista. KPJ imao je u srpnju 1941. u Crnoj Gori, zajedno s Kotorom i Sandžakom 1.800 članova, dok je SKOJ imao 3.000 članova, a mnogi od njih, zajedno s prijateljima, bili su pripravni sa strankom krenuti u oružanu borbu nakon što je Njemačka napala SSSR”. I Hitler je tadašnju Crnu Goru smatrao komunističkom. Ustanici su oslobodili cijelu Crnu Goru, sem gradova Cetinje, Nikšić, Podgorica, Pljevlja i Bar koji su stavljeni pod opsadu – organizovan je život pozadine i formirani su narodnooslobodilački odbori. Gubici fašističkog okupatora u ustanku bili su veliki – izgubili su oko 5.000 oficira i vojnika.

Veliku nepravdu crnogorkim ustanicima učinio je fundamentalističko- separatistički režim gospodara Mila I. U čemu je stvar? Naime, Zakon o ustanovljenju narodnog praznika 13. jula donijelo je Predsjedništvo crnogorske narodne skupštine (na osnovu Odluke o konstituisanju CASNO kao najvećeg organa državne vlasti federalne Crne Gore) na sjednici održanoj 29. juna 1945. na Cetinju. Dan opštenarodnog ustanka u Crnoj Gori protiv fašističkog okupatora i njegovih pomagača zelenaša – separatista, nije proglašen danom državnosti federalne Crne Gore, jer nikom od učesnika ustanka nije ni nakraj pameti bilo da se bori za suverenu i nezavisnu Crnu Goru. Naprotiv, ustanici su listom ustali da sruše separatističku 12-julsku Crnu Goru, proglašenu uz pomoć italijanskih fašista (Sl. list br /10. VII 1945). Tužno je, i za svaku su osudu izjave pojedinih „boraca” – zelenaša, odanih ideologiji i politici režima, kako su se latili oružja 13. jula da bi „vaspostavili” nezavisnu Crnu Goru. Od takvih laži istinski borci se stide, a mrtvi se prevrću u grobu.

---