-Piše: DR RADOSLAV T. STANIŠIĆ

To je neobičan fenomen, jer sudbina tadžikistanskog filma, reklo bi se, zavisi od koprodukcija nezavisnih kompanija, kojih u Tadžikistanu trenutno ima desetak. Sve u svemu, Tadžikistan (sa 8,6 miliona stanovnika) je početkom devedesetih godišnje proizvodio šest-sedam filmova svih kategorija, a glavni grad Dušanbe organizovao je godišnje smotre filmova iz Turske, Irana, Avganistana i Indije sve do krvavog građanskog rata između islamskih fundamentalista i sekularne, pretežno i dalje komunističke vlade. Taj rat, koji je izbio ubrzo po sticanju nezavisnosti 1991. i završio se mirovnim sporazumom 1997, osakatio je tadžikistansku privredu i potpuno zaustavio filmsko stvaralaštvo. Na početku XXI vijeka, kao zemlja s najnižim bruto domaćim proizvodom od svih bivših sovjetskih republika, Tadžikistan više nije imao domaću kinematografiju.

Turkmenska kinematografija, 1961. institucionalizovana kao Turkmenfilm, začeta je 1926. u prestonici Ašhabadu. Jedan od prvih filmova bio je Rajzmanov „Zemlr” (1930), dokumentarni film o izgradnji kanala kroz pustinju u produkciji Vostok-kina. Kad su 1931. dodati naracija i muzika, to je bio jedan od prvih sovjetskih zvučnih filmova. S tim izuzetkom, u Turkmenistanu je sve do šezdesetih, kad su rad u filmskoj industriji počeli reditelji školovani na VGIK-u, poput Bulata Mansurova (1937–2011) i Hodžakulija Narlijeva (r. 1937), snimljeno veoma malo filmova vrijednih pomena. Mansurovljevo prvo ostvarenje „Sostrzanie” (1963) – ujedno i prvi igrani film rođenog Turkmenistanca – govori o dugogodišnjem ratu između turkmenskih plemena i iranskih Kurda.

Snimatelj na tom filmu bio je Narlijev. Plod njihove naredne saradnje – „Umolence žaždlji” (1968) – zasniva se na jednom ruskom romanu koji se bavi kopanjem modernog kanala u pustinji Karakum, ali se „Cmepmu nem peblma” (1970) smatra njihovim najboljim djelom.

Pokazujući naročit sluh za svu kompleksnost novije istorije Turkmenistana, taj izvanredno stilizovani kolor-film za široki ekran govori o burnom ukrštanju stare turkmenske i persijske kulture sa evropskim revolucionarnim idealima. Narlijev se kao reditelj potvrdio filmom „Snaha” (1972), pričom o hrabrosti i žilavosti jedne Turkmenke koja čeka da joj se muž vrati iz Drugog svjetskog rata, koja je na Međunarodnom festivalu u Lokarnu 1972. dobila Specijalnu nagradu žirija. Većina potonjih Narlijevljevih filmova u sličnom maniru se bavi ulogom žena u muslimanskom društvu. „Mankurm” (1990), međutim, predstavlja alegoriju totalitarnih režima. Film je snimljen prema romanu „I duže od vijeka traje dan” Čingiza Ajtmatova. Taj snažan film, poslednji koji je dovršen u studijima Turkmenfilma, govori o drevnom plemenu koje hvata ratnike iz drugih plemena i stavlja ih na muke sve dok im ne satre uspomene i ne slomi volju. Baš kao građani pod totalitarnim režimima, žrtve postaju poslušni robovi (mankurts) koji nemaju ni svijest o prošlosti ni očekivanja od budućnosti. Turkmenska kinematografija, poput drugih filmskih industrija centralne Azije, tehnološki je osiromašena, ali je odlikuje stvaralačko i duhovno bogatstvo. Ima, na primjer, veoma vrijednu tradiciju snimanja filmova za djecu i o djeci, od kojih su neki ušli među najbolja ostvarenja ikad producirana u Turkmenistanu – recimo, „Muško vaspitanje” (1983) Usmana Saparova (r. 1938) i „Bot vernetsr nana” (1982) i „CljIn” (1989) Halmameda Kakabajeva (r. 1939). Ipak, kao najmanja centralnoazijska republika, Turkmenistan (3,8 miliona stanov- nika) će teško uspjeti da iznese nacionalnu kinematografiju bez stranih ulaganja, kojih je do sada bilo relativno malo. Govoreći o toj temi, Narlijev je primijetio „nekoliko godina treba da radimo za tehnologiju, pa tek onda za novac”, što bi, u stvari, bilo praktično rješenje tog problema najsiromašnije od svih bivših sovjetskih republika.


(Kraj)

---