PRI­RE­DIO: MI­LA­DIN VELj­KO­VIĆ


Po­seb­no ne­ga­ti­van, a ne­ri­jet­ko i agre­si­van od­nos ko­mu­ni­stič­ke vla­sti bio je pre­ma cr­kva­ma i ma­na­sti­ri­ma, vjer­skim ob­re­di­ma i obi­ča­ji­ma, ma­te­ri­jal­noj imo­vi­ni, ar­hi­va­li­ja­ma, isto­rij­skim i umjet­nič­kim pred­me­ti­ma. Ru­še­ne su i za­po­sta­vlja­ne cr­kve i man­sti­ri, cr­kve­ni in­ven­tar i dra­go­cje­no­sti. Bez mi­lo­sti po­ru­še­ni su spo­me­ni­ci vo­đa­ma i uče­sni­ci­ma usta­na­ka i ra­to­va za na­ci­o­nal­no oslo­bo­đe­nje i uje­di­nje­nje, na­ci­o­nal­nim i kul­tur­nim rad­ni­ci­ma iz mi­nu­lih vre­me­na. Sa spo­me­ni­ka kul­tu­re, dr­žav­nih nad­le­šta­va i dru­gih jav­nih obje­ka­ta ukla­nja­ni su tra­go­vi pro­šlo­sti i kul­tur­nog na­sle­đa: kru­ne, gr­bo­vi, kr­sto­vi, pla­sti­ka i dru­ge ozna­ke sa di­na­stič­kim i na­ci­o­nal­nim sim­bo­li­ma i obi­ljež­ji­ma. Za­po­sta­vlja­ni su auto­ri dje­la iz srp­skog sred­njeg vi­je­ka, pe­ri­od oslo­bo­đe­nja i po­seb­no, iz vre­me­na Kra­lje­vi­ne Ju­go­sla­vi­je. Na­uč­na is­tra­ži­va­nja, pri­ka­zi­va­nje i ob­ja­vlji­va­nje dje­la mo­nar­hi­stič­kog i na­ci­o­nal­nog sa­dr­ža­ja ni­je­su bi­la po­želj­na. Od­ba­ci­va­ni su eks­pre­si­o­na­li­zam, nad­re­a­li­zam i eli­ti­zam i stva­ra­o­ci ovih umjet­nič­kih pra­va­ca. Za­po­sta­vlje­ne su ge­ne­ra­ci­je do­ka­za­nih stva­ra­la­ca i na­ci­o­nal­nih rad­ni­ka. Sa auto­ri­ma od­ba­ci­va­na su i nji­ho­va dje­la.
Pa­žnja je usmje­ra­va­na na na­rod­nu knji­žev­nost i epi­ku sa ci­ljem da umjet­nič­ko stva­ra­la­štvo bu­de na­rod­no. For­si­ra­no je so­ci­ja­li­stič­ko uče­nje i tu­ma­če­nje kul­tu­re i umjet­no­sti, nje­go­vi stva­ra­o­ci i so­ci­ja­li­stič­ko stva­ra­la­štvo. Uz­di­za­lo se i po­is­to­vje­ći­va­lo nji­ho­vo re­vo­lu­ci­o­nar­no i umjet­nič­ko dje­lo. So­ci­ja­li­stič­ka kul­tu­ra i nad­gra­nja osla­nja­le su se na uče­nje mark­si­zma i le­nji­ni­zma i „po­zi­tiv­ne te­ko­vi­ne” kul­tur­nog na­sle­đa u obla­sti dru­štve­nog raz­vit­ka. Ne­kri­tič­ki se pri­hva­ta­la so­vjet­ska prak­sa i ono što je ona oci­je­ni­la po­zi­tiv­nim. So­ci­ja­li­stič­ki re­a­li­zam, ko­ji je za­stu­pa­la no­va vlast, iz­gra­dio je svo­je kri­te­ri­ju­me za vred­no­va­nje umjet­nič­kih dje­la i kul­tur­nog na­sle­đa. Cilj je bio da se iz­gra­di no­va kul­tu­ra spo­sob­na da iz­ra­zi dru­štve­no-po­li­tič­ke pro­mje­ne u ze­mlji. Tra­di­ci­ja i kul­tur­no na­sle­đe ko­je je mo­glo da slu­ži so­ci­ja­li­stič­koj mi­sli i iz­grad­nji, pre­ra­đi­va­no je i pri­la­go­đa­va­no no­vom vre­me­nu i no­vim za­htje­vi­ma. Uki­da­no je i gu­še­no sva­ko pri­vat­no vla­sni­štvo i ini­ci­ja­ti­va. U osno­vi ta­kvog po­na­ša­nja le­ža­la je ide­o­lo­ška is­klju­či­vost i ne­to­le­ran­tan od­nos pre­ma na­ci­o­nal­nom i kul­tur­nom na­sle­đu, a sva­ka­ko i neo­bra­zo­va­nost, du­bo­ka za­o­sta­lost, ne­zna­nje, ne­kul­tu­ra i ne­po­što­va­nje sop­stve­ne isto­rij­ske pro­šlo­sti. Ta­kav od­nos, po­seb­no pre­ma srp­skoj pro­šlo­sti, tra­di­ci­ji i kul­tu­ri du­go je iz­gra­đi­van i po­dr­ža­van od ju­go­slo­ven­skog par­tij­skog vođ­stva i dr­žav­ne po­li­ti­ke, ko­ja se po­sli­je Dru­gog svjet­skog ra­ta is­ka­za­la na grub na­čin.
U to­ku for­mi­ra­nja no­ve isto­rij­ske svi­je­sti či­nje­ni su mno­gi ne­pri­mje­re­ni ide­o­lo­ški po­stup­ci i ak­tiv­no­sti: pri­li­kom pri­je­ma u slu­žbu glav­na ka­rak­te­ri­sti­ka bi­la je uče­šće u NOB-u ili do­bro dr­ža­nje za vri­je­me oku­pa­ci­je; da­va­nje na­zi­va uli­ca­ma i gra­do­vi­ma; po­di­za­nje spo­me­ni­ka, mo­sto­va, ško­la, bol­ni­ca i dru­gih usta­no­va i obi­ljež­ja sa ime­ni­ma bo­ra­ca NOR-a; sni­ma­nje fil­mo­va, štam­pa­nje knji­ga sa te­ma­ma iz NOB-a; da­va­nje so­ci­jal­ne i dru­ge po­mo­ći bor­ci­ma NOR-a i nji­ho­vim po­ro­di­ca­ma; usta­no­vlje­nje no­vih me­đu­na­rod­nih i ide­o­lo­ških pra­zni­ka ( 1. i 2. ja­nu­ar, 1. i 2. maj, 4. ju­li, 29. i 30. no­vem­bra); usta­no­vlje­nje na­gra­de Vla­de FNRJ ko­ja je do­dje­lji­va­na za­slu­žnim rad­ni­ci­ma u obla­sti pro­svje­te, na­u­ke i kul­tu­re u to­ku jed­ne go­di­ne (na­gra­da je usta­no­vlje­na 1949); iz­ra­da igra­ča­ka sa par­ti­zan­skom te­ma­ti­kom i dr. Ka­da je ak­ci­ja da­va­nja ime­na J. B. Ti­to uze­la ne­pri­mje­re­nu mje­ru, mo­ra­la je da in­ter­ve­ni­še Upra­va za agi­ta­ci­ju i pro­pa­gan­du CK KPJ (AGIT­PROP).
Ko­mu­ni­stič­ke vla­sti su od­mah po­sli­je oslo­bo­đe­nja is­ka­za­le nov od­nos pre­ma Cr­kva­ma i vjer­skim za­jed­ni­ca­ma, oso­bi­to pre­ma Srp­skoj pra­vo­slav­noj cr­kvi, kao naj­sta­ri­joj in­sti­tu­ci­ji kod Sr­ba, ko­ja se vje­ko­vi­ma sta­ra­la o ču­va­nju vje­re, na­ci­o­nal­ne svi­je­sti, tra­di­ci­je, je­zi­ka i obi­ča­ja srp­skog na­ro­da, naj­broj­ni­jeg na­ro­da u Ju­go­sla­vi­ji. Još u jul­skom ustan­ku 1941. uni­šte­ne su broj­ne op­štin­ske i grad­ske ar­hi­ve i ma­tič­ne knji­ge sta­nov­ni­štva. Či­nje­no je to na po­čet­ku gra­đan­skog ra­ta sa pa­ro­lom da se po­sli­je ra­ta ne bi pla­ćao po­rez i dru­ge oba­ve­ze dr­ža­ve, ko­ja je tre­ba­lo da od­u­mre. Po­sli­je ra­ta Ti­to je na kon­gre­su par­ti­je iz­ja­vio da je to ra­đe­no ra­di ru­še­nja dr­ža­ve i nje­nih or­ga­na i pre­u­zi­ma­nja vla­sti od stra­ne ko­mu­ni­sta. Po­sli­je oslo­bo­đe­nja ze­mlje SPC pro­šla je kroz te­žak pe­ri­od i gur­nu­ta na mar­gi­nu dru­štve­nih zbi­va­nja: vjer­ska na­sta­va je iz­ba­če­na iz škol­skih pro­gra­ma; sred­nje bo­go­slov­ske ško­le, bo­go­slov­ski fa­kul­te­ti, vje­ro­u­či­te­lji i pro­fe­so­ri is­klju­če­ni su iz re­dov­nog škol­skog si­ste­ma i osta­vlje­ni bez dr­žav­nih do­ta­ci­ja i pen­zi­ja da se sa­mi iz­dr­ža­va­ju; cr­kva­ma je od­u­ze­to pra­vo da vr­še vjen­ča­nja, kr­šte­nja i ope­la pri­li­kom sa­hra­na i da da­lje vo­de i po­sje­du­ju ra­ni­je na­sta­le ma­tič­ne knji­ge sta­nov­ni­štva; oma­lo­va­ža­va­ni su i spre­ča­va­ni vjer­ski ob­re­di i za­bra­nji­va­na bo­go­slu­že­nja; od­vra­ća­ni vjer­ni­ci od cr­kve; vri­je­đa­na vjer­ska osje­ća­nja vjer­ni­ka; na­pa­da­ne, za­tva­ra­ne i ru­še­ne po­je­di­ne cr­kve; fi­zič­ki na­pa­da­ni, su­đe­ni i li­kvi­di­ra­ni po­je­di­ni sve­šte­ni­ci i epi­sko­pi; po osno­vi za­ko­na o agrar­noj re­for­mi i ko­lo­ni­za­ci­ji bes­prav­no je od­u­zi­ma­na cr­kve­na i ma­na­stir­ska ze­mlja, ima­nja, šu­me i po­kret­na do­bra; ome­ta­ne i spre­ča­va­ne cr­kve i ma­na­sti­ri u za­šti­ti svo­je imo­vi­ne i pra­va; cr­kva­ma i ma­na­sti­ri­ma na­met­nut je oba­ve­zan ot­kup po­ljo­pri­vred­nih pro­iz­vo­da. Na mno­go­broj­ne mol­be i žal­be cr­ka­va i ma­na­sti­ra, sve­šte­ni­ka, epi­sko­pa, or­ga­na i ti­je­la Pa­tri­jar­ši­je i pa­tri­jar­ha ri­jet­ko se od­go­va­ra­lo, a još re­đe na­sto­ja­lo da se pra­ved­no ri­je­ši na­sta­li spor.
(NA­STA­VI­ĆE SE)