Na Velikoj sceni Narodnog pozorišta u Beogradu premijerno je izveden balet „Hazarski rečnik - lovci na snove”, nastao prema čuvenom romanu slavnog srpskog pisca Milorada Pavića, u koreografiji Ronalda Savkovića. Pavićev roman doživio je nedavno i izdanje na persijskom jeziku. Zahvaljujući i neizmjernom trudu njegove supruge, književnice Jasmine Mihajlović, u srcu Beograda, u stanu gdje je sa piscem godinama dijelila život, ustrojen je Legat Milorada Pavića. Sa književnicom Jasminom Mihajlović za „Dan” razgovarali smo o baletskoj predstavi, o Paviću, njenim knjigama, književnom stvaralaštvu...
●Kako je nastala baletska predstava „Hazarski rečnik - lovci na snove”? Kakve su vaše impresije nakon premijere?
– Milorad Pavić je oduvek želio da se njegov „Hazarski rečnik“ na sceni pretvori u balet. Da knjiga izgubi riječi! Da reči postanu – meso, kao što i piše u jednoj rečenici ove knjige. Želeo je, naravno da „Hazarski rečnik“ bude postavljen na scenu u Beogradu, u njegovom rodnom gradu. A ne samo na svim drugim scenama u svetu, sem u Srbiji. Konačno mu se želja ostvarila! Gledao je kroz moje oči i kroz svoju besmrtnost balet „Hazarski rečnik – lovci na snove“ na sceni Narodnog pozorišta u Beogradu, sada, maja 2018, devet godina po svojoj smrti. Imala sam sreću da bar ja, za svog života, gledam fascinantnu predstavu „Hazarski rečnik” u režiji Tomaža Pandura (2002) na sceni „Sava” Centra, a sada balet u režiji Tomaževe sestre, Livije Pandur, na sceni Narodnog pozorišta, povodom 150 godina ovog teatra. Ako je Tomaž te 2002. uspio da izvuče kroz riječ i pokret, scenografiju i kostimografiju, kroz muziku, esenciju knjige, njen naboj, energiju, njenu vibraciju, onda je Livija Pandur uspjela svojom predstavom da vaskrsne i Milorada Pavića i Tomaža Pandura! Njoj i koreografu Ronaldu Savkoviću je pošlo za rukom da bez ijedne riječi ovaplote esenciju knjige, njen naboj, energiju, njene frekvencije... Briljantna muzika mladog Miroslava Baka, svedena a raskošna kostimografija Angleline Atlagić, suptilna scenografija grupe NUMEN, besprekorna igra internacionalnog baletskog ansambla, ovaplotili su neuhvatljivo. Predstava je monumentalna, a lirska! Baš kao „Hazarski rečnik”. Zastaje dah! Na trenutke balet uz tu očaravajuću muziku dobija magijske obrise, baš kao svaki mitski ili religijski ritual. Retkost je da se za balet radi dramaturgija, ali Livija Pandur je zbog specifičnosti „Rečnika” i njegove odrednice - Lovci na snove - uradila hirurški precizan prenos riječi u pokret. Zadivljena sam, jer sam, po prirodi stvari prilikom generalne probe prije svega pratila vjernost tekstu i kada sam vidjela da se rizik davanja autorskih prava i te kako estetski isplatio, onda sam se opustila i uživala u čaroliji scene. ZOvaj balet ima svjetske standarde u svakom pogledu.
●●Milorad Pavić je najprevođeniji srpski pisac. Njegovo ime proslavilo je srpsku kulturu širom planete. Stiče se pak utisak da književnu veličinu, ime piščevo nismo ispoštovali u dovoljnoj mjeri, mislim ovde nadasve na nivou institucija kojima je to i dužnost.
– Gromoglasno prećutkivanje Pavića, jedino u Srbiji, je ravno posthumnom disidenstvu. Riješila sam da mu tražim posthumno državljanstvo. Hazarsko! Državljanstvo naroda koji je iščezao ne znajući da se odluči šta je ispravno za njegovo dobro. Sljedeće, 2019. godine, 90 je godina od rođenja Milorada Pavića, 10 godina od smrti i 35 godina od prvog izdanja „Hazarskog rečnika”. Nijedna knjižara u Srbiji ne nosi ime ovog našeg pisca, nijedna škola, niti postoji ijedna nagrada. Djelo Milorada Pavića nije moja privatna stvar niti moja svojina. Riječ je o visokoj vrijednosti srpske kulture i države. Onda kada država to shvati, pa bilo to i za 100 godina, staraće se o svojim nacionalnim vrijednostima. To je njen posao! Za sada se staram ja o djelu Milorada Pavića, o svom ruhu i kruhu, štiteći kulturnu baštinu Srbije od nje same.
●Kako izgleda Vaša književna svakodnevnica? Šta Vas kao pisca preokupira, Na čemu trenutno radite?
– Moja knjiga Na obali Hazarskog mora” (Laguna, 2014) imala je dobru recepciju u svijetu, prevedena je na engleski, ruski, azerski, gruzijski i u junu izlazi na kineskom jeziku. U junu mi, takođe izlaze još dvije knjige na kineskom: „Pariski poljubac” i „Putni album”. S obzirom da je tema kineskog sajma knjiga, koji se održava u avgustu u Šangaju, putovanje, zvaničnici su me pozvali da budem gost, kako u Šangaju, tako i u Pekingu. Šta da Vam kažem o svom stvaralaštvu!? Ono je ipak djelimično žrtvovano zbog mnogobrojnih poslova oko Pavićevog djela. Vodim Legat, primam posjetioce, profesore, novinare, pisce, doktorante; radim sa izdavačima u cijelom svijetu i sa prevodiocima, održavam trojezični sajt www.khazars.com... Već godinu dana nemam vremena da sklopim svoju knjigu eseja. Uvijek me je zanimala esejistika, naročito neka vrsta antropološke esejistike, koja je se bavi fenomenima prošlosti u budućnosti. Taj poriv kratkotrajno zadovoljavam kroz kolumne u časopisu „Ona“. Sve u svemu, neću nikada više biti cjelovita. Amputirana mi je Pavićevom smrću polovina duše. I sahranjena. A tuga mi je i posle devet godina ostala – akutna!M.MILOSAVLjEVIĆ


„Rečnik” uskoro na tamilskom

●„Hazarski rečnik” živi uveliko svoj život i nakon smrti svog autora. Knjiga je prevedena nedavno i u Iranu.
– Nedavno je u Iranu objavljen „Hazarski rečnik” Milorada Pavića na persijskom (farsi) jeziku. Teheranski izdavač Nashre Markaz je knjigu preveo sa francuskog. S obzirom da se multikulturalni i multireligijski roman „Hazarski rečnik” prvi put objavljen 1984. sastoji od crvene (hrišćanske), žute (jevrejske) i zelene (islamske) knjige, i da je preveden na 40 jezika, može se smatrati da je konačno, sa prevodom na persijski, dobio prvi put svoj zeleni, islamski „original“. Tako da se Paviću, posthumno, ispunila još jedna želja. Od njegove smrti do danas izdala sam širom planete 132 njegove knjige. Riječ je o raznim naslovima. Naravno da najvažnijim smatram izdanja na Dalekom istoku, u Kini, Koreji, Vijetnamu, Indoneziji, Tajvanu, a uskoro će izaći nekoliko Pavićevih knjiga u Indiji, na tamilskom, na Budinom jeziku!