Riječ je o ekranizaciji jednog danskog romana iz XIX vijeka, čija je radnja preseljena na litvansku obalu, gdje se jedna seoska ribarska porodica bori za opstanak u ekstremnim fizičkim i političkim uslovima, odražavajući situaciju u savremenom Sovjetskom Savezu. U doba „glasnosti”, tj. „otvaranja” društva, koje je zagovarao Mihail Gorbačov po dolasku na čelo Partije 1995, nacionalizam u Puipinim filmovima postaje sve direktniji a njihova forma sve eksperimentalnija. „Biletas iki Tadž Mahalo”, 1991. u produkciji kooperative Katarsis film iz Kazahstana, Puipino je najkompleksnije ostvarenje u kojem se preklapaju istorijska rekonstrukcija i fantazija. Radnja je smještena u vrijeme poslijeratnih sukoba partizana sa Sovjetima, čime nagovještava da se od nekih oblika političke represije može pobjeći samo u snovima. Filmovi otvorene antisovjetske tematike pojavili su se u vrijeme kad je Litvanija proglasila nezavisnost 11. marta 1990. Letonija i Estonija postale su nezavisne države u avgustu 1991, nedjelju dana nakon propalog državnog udara u Moskvi. Film „Probuždenie” (1990) Jonasa Vaitkusa jeste adaptacija politički angažovanog pozorišnog komada o sudbini Ijudi u doba političkog terora nakon pripajanja Litvanije Sovjetskom Savezu 1940. godine. Slične tematike je i „Vaikai iš ‘Amerikos’ viešbučio” (1990) Rajmundasa Banionisa (r. 1957). Film se zasniva na istinitom događaju koji se zbio 1972. u Kaunasu, istorijskoj prestonici Litvanije, kad je grupa tinejdžera pokušala da u gradu organizuje rok festival nalik na Vudstok, zbog čega je bila izložena brutalnosti KGB-a. Vjerovatno najpotresniji litvanski film poslednjih godina bio je zastrašujuć dokumentarac „Homecoming” (1990) Petrasa Abukevičijusa (1928–1997), koji govori o tajnoj deportaciji i genocidu nad gotovo četvrtinom litvanskog stanovništva u Staljinovom koncentracionom logoru (gulagu) 1940–1941. i 1944. godine i o tome kako su njihove porodice preuzimale posmrtne ostatke o trošku sovjetske države. Zagovornik te politike bio je Gorbačov u periodu „glasnosti”, koji je prethodio raspadu SSSR-a. Poslije osamostaljenja Litvanija je morala da se bori da bi svoju filmsku industriju održala u životu. Između ostalih problema ona nije imala pristupa evropskim filmskim fondovima pošto nije bila članica Evropske unije. Zajedno s Letonijom i Estonijom osnovala je 2001. godine zajedničku distributersku kompaniju Baltički filmovi. Filmska industrija Letonije (2,7 miliona stanovnika) i Estonije (1,6 miliona stanovnika) znatno je skromnija od litvanske, ali ipak značajna. U vrijeme sovjetske dominacije, letonski Filmski studio u Rigi proizvodio je deset do dvanaest dugometražnih filmova godišnje i bio je čuven po detektivskim, dječjim i dokumentarnim filmovima. Svijet se prvi put zainteresovao za nedaće baltičkih naroda pod sovjetskom vlašću upravo zahvaljujući dokumentarcu Jurisa Podnijeksa (1950–1992) „Da li je lako biti mlad” (1987), snimljenom u doba „glasnosti”. Film, u maniru cinema verite, prati sudbinu grupe mladih u Letoniji u periodu od dvije godine, prikazujući kako pokušavaju da oblikuju i usmjere svoje živote u okviru krutih ograničenja koja im nameće komunistički sistem. Podnijeksovo ostvarenje postalo je uzor za nekoliko filmova o razočaranoj sovjetskoj omladini, koji su se pojavili krajem osamdesetih. Izražajnog stila i prepun tehničkih novina, film „Da li je lako biti mlad” govori o beznađu i besperspektivnosti sovjetske omladine i društva uopšte, naročito se fokusirajući na poražavajuće posledice rata u Avganistanu, jedna od malobrojnih mogućnosti koje su se mladićima u poznim godinama sovjetske ere nudile bila je da se prijave u vojsku i odu u Avganistan; na kraju filma vidi se da su mnogi od njih iz tog rata izašli kao invalidi. Devedesetih je započelo restrukturiranje sistema filmske produkcije pod okriljem letonske Korporacije za film, koja obuhvata tri studija za igrane filmove, studio za dokumentarne i animirane filmove i postrojenje za produkcione servise. Godišnja proizvodnja je prepolovljena, ali je ubrzo po raspadu SSSR-a letonska vlada obrazovala Nacionalni filmski centar, državno tijelo slično filmskim institutima skandinavskih zemalja, radi promocije filmske kulture i stimulisanja produkcije.

Piše:

DR RADOSLAV T. STANIŠIĆ

(Nastaviće se)

---