-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Tokom cijelog 19. vijeka srpski narod u Dalmaciji nalazio se pod vlašću Habzburške monarhije. Njenim nestankom s političke karte Evrope poslije Velikog rata, Dalmacija je, mada ne cijela, ušla u sastav novostvorene države Kraljevine Srba, Hrvata, Slovenaca, odnosno Kraljevine Jugoslavije. Međutim, oslobođenje Dalmacije nije se odvijalo bez teškoća, već je trajalo nekoliko godina. Čim je potpisano primirje novembra 1918, italijanska vojska je zaposjela određena područja na istočnom Jadranu i držala ih sve do 1921, odnosno 1923. godine, kada su pripojeni jugoslovenskoj kraljevini. Pod Italijom su poslije toga ostali Istra (osim Kastava), Zadar, Cres, Lošinj, Lastovo, Palagruža, Rijeka.

U Dalmaciji je u to vrijeme živjelo 17 odsto pravoslavnog srpskog stanovništva, najviše u kotorskom, benkovačkom i kninskom srezu, kao i u vrličkoj opštini sinjskog sreza i u skradinskoj opštini šibenskog sreza. Drugim riječima, Srbi su u kompaktnijim masama bili prisutni u sjevernoj Dalmaciji, i to u njenim kontinentalnim djelovima: Ravnim kotarima, Bukovici, Kninskom, Kosovom i Petrovom polju. Na Primorju ih je bilo u Karinu, kod Zadra, Biograda, Skradina i Šibenika. Uredbom o podjeli zemlje na 33 oblasti (1922) sva ta područja našla su se u sastavu Splitske oblasti, dok su se dubrovački, korčulanski, metkovski i makarski srez našli u okviru Dubrovačke oblasti. Godine 1929. izvršena je nova administrativna podjela, pa su Dalmaciju obuhvatile Primorska i Zetska banovina. Primorska banovina pokrivala je područje sjeverne Dalmacije, gdje je bila najveća koncentracija Srba, a 1939. spojena je sa Savskom banovinom u Hrvatsku banovinu, kojoj je priključen i dubrovački srez. Tako je Zagreb preuzeo kontrolu i nad Srbima u Dalmaciji.

Veliki rat zaustavio je kulturni i ekonomski preporod srpske Dalmacije započet u prethodnom periodu. Srbi su poslije ujedinjenja ostali bez „Srpske zore“, koja je stipendirala školovanje budućih učitelja, Savez srpskih privrednih zadruga na Primorju fuzionisao se s Glavnim savezom srpskih zemljoradničkih zadruga u Beogradu, Srpska centralna banka za Primorje integrisala se sa Srpskom bankom iz Zagreba i postala njena filijala, nije obnovljen rad Matice srpske u Dubrovniku, propale su brojne zadužbine i fondovi, čitaonice, pjevačka društva i druge ustanove koje su pred rat poletno osnivane. Zbog italijanske okupacije prestale su s radom bogoslovija u Zadru i učiteljska škola u Arbanasima. Veliki problem za srpsko stanovništvo iz zaleđa predstavljao je gubitak Zadra, koji je Bukovčancima i Kotaranima bio najbliži i najpristupačniji trgovački centar u kome su mogli da prodaju svoje proizvode.

Iako nijesu raspolagali prirodnim predispozicijama – vodenim tokovima i plodnom zemljom – za intenzivnije bavljenje poljoprivredom, u predjelima Dalmacije naseljenim pretežno Srbima poljoprivreda je, ipak, bila najzastupljenija privredna grana. Preovladavali su sitni seljački posjedi, a agrarnom reformom, koja se zbog otpora zemljoposjednika i usled neregulisanih odnosa s Italijom koja je držala dio teritorije Dalmacije odvijala veoma sporo, do 1941. godine podijeljeno je 30–35.000 hektara zemlje. Fabrika gotovo da i nije bilo u srezovima s većinskim srpskim stanovništvom. One su bile raspoređene u primorskim mjestima, naročito u Splitu i Šibeniku, kao i na ostrvima. Izrazito agrarnog karaktera, srpsko društvo u Dalmaciji bilo je zaostalo i nerazvijeno. Većina stanovništva živjela je na selu, u lošim i nehigijenskim uslovima, u prizemnim kamenim kućama potleušama, dijeleći stambeni prostor sa stokom, hraneći se slabo i jednolično, oskudijevajući u vodi, pijući mnogo alkohola, iscrpljujući se napornim radom, lišena odgovarajuće zdravstvene zaštite koja bi joj pomagala da se nosi sa zaraznim i drugim bolestima, posebno s veoma raširenom tuberkulozom i malarijom.

I pored sopstvenih napora i izvjesnih, mada sasvim nedovoljnih ulaganja države u ovaj kraj, Srbima nikako nije polazilo za rukom da prevladaju naslijeđenu zaostalost i poboljšaju životni standard.


(NASTAVIĆE SE)

---