Srbi su bili ogorčeni činjenicom da je država odvajala znatna novčana sredstva za Primorje, za razvoj pomorskog saobraćaja, obavljanje građevinskih radova u primorskim lukama, unapređivanje školstva, turizma i rudarstva, dok za potrebe kontinentalnih predjela nije imala sluha. O tome šta učiniti kako bi se situacija u zaleđu promijenila nabolje raspravljalo se na sastanku u Zemuniku kod Zadra, 17. oktobra 1925. godine. Sastanak je održan na inicijativu dvojice sveštenika, rimokatoličkog Šime Lukića i pravoslavnog Lazara Matića, i prisustvovalo mu je više od 60 predstavnika Ravnih kotara različitih vjeroispovijesti i stranačke pripadnosti, zadrugara, učitelja i sveštenika. Prisutni su bili i šef poljoprivrednog odjeljenja oblasne uprave Stanko Ožanić, upravnik Zadružnog saveza dr Bervaldi i narodni poslanik Radikalne stranke dr Uroš Desnica. U razgovorima koji su vođeni tom prilikom konstatovano je da se mora raditi u više pravaca: na iskorjenjivanju malarije, unapređivanju poljoprivredne proizvodnje – posebno uz pomoć ustanove uzornih ratara, na formiranju jednog kulturnog, administrativnog i privrednog središta kakvo je pod Habzburgovcima bio Zadar, na podizanju osnovnih škola, popravljanju puteva i sl.
Nekoliko godina kasnije, 1928, formiran je akcioni odbor za „podizanje sjeverne Dalmacije“. U saopštenju objavljenom pred početak rada, odbor je izrazio zabrinutost zbog saobraćajne izolovanosti tog područja, što onemogućava uspostavljanje ekonomskih i trgovinskih veza s drugim krajevima države. Šibenik, iako udaljen od sjeverne Dalmacije, nije imao željezničku komunikaciju s njom, pa nije mogao da preuzme funkciju koju je ranije imao Zadar kao zaleđu najbliži trgovački centar. Usled izostajanja državne intervencije, grupa intelektualaca je došla na ideju da osnuje organizaciju koja će se, uz oslonac na učitelje, sveštenike i druge pripadnike lokalne elite, posvetiti radu na ekonomskom i kulturnom preporodu sjeverne Dalmacije. Ta organizacija, pod imenom Privredno-kulturna matica, osnovana je 27. juna 1928. godine u Kninu. Na osnivačkoj skupštini bilo je prisutno oko 200 osoba, među njima i Niko Novaković, predsjednik oblasne skupštine, Šime Bradić, predsjednik oblasnog finansijskog odbora, Tesić, izaslanik velikog župana, delegati iz raznih opština i dr Steva Metličić i dr Uroš Desnica, radikalski prvaci iz sjeverne Dalmacije. Učesnici skupštine nijesu se slagali u vezi sa sjedištem Matice, pošto su neki od njih smatrali da bi to trebalo da bude Šibenik, a drugi, koji su na kraju preovladali, predlagali su Knin. Tom prilikom izabran je i upravni odbor Matice, pod rukovodstvom sveštenika i velikog pregaoca na polju kulturno-prosvjetnog rada u sjevernoj Dalmaciji Lazara Matića i dr Desnice. Zadatak Matice bio je da se bavi osnivanjem i pomaganjem škola, kurseva, predavanja, poljoprivrednih stanica, objavljivanjem popularnih stručnih listova i knjiga, nabavkom vještačkog đubriva, sredstava za zaštitu bilja i poljoprivrednih mašina i njihovom podjelom po povoljnim cijenama, osnivanjem i afirmisanjem zadruga, posredovanjem kod vlasti, a sve s ciljem da se pokrenu i poboljšaju sva ekonomska i kulturno-prosvjetna pitanja sjeverne Dalmacije. Iako su opozicioni krugovi plasirali informaciju da su akciju za osnivanje Privredno-kulturne matice inicirali radikali, u pravilima ovog društva naglašeno je da se ono uopšte ne smije baviti politikom, da u tom pogledu mora ostati potpuno neutralno i, samim tim, otvoreno za pripadnike svih „plemena“, vjera i stranaka. U Matici su bila okupljena sva postojeća društva (učiteljska, sveštenička, prosvjetna, trgovačka, zanatlijska, sportska, sokolska, ženska, čitaonice, Prosveta, Privrednik i druga), kao i sve već postojeće ustanove (fondacije i druge). Da bi mogla ozbiljno da izvršava zadatke radi kojih je osnovana, Privredno-kulturnoj matici je bilo potrebno, ocijenjeno je, oko 10 miliona dinara početnog kapitala. Zbog toga se grupa od 40-50 lica obratila za pomoć ministru finansija dr Nikoli Subotiću, s velikim očekivanjima zato što je i on bio Dalmatinac.
PRIREDIO:
MILADIN VELjKOVIĆ
(NASTAVIĆE SE)

---