-Piše: Milica Kralj

Lista likvidiranih i progonjenih umjetnika između dva rata duga je. Da je umjetnost veliko zlo i da radi o glavi narodnom režimu stalno je isticao i neprikosnoveni vladar, prvi čovjek Partije i države Broz, koji je dozvoljavao da se vlast grdi dobronamjerno, bezazleno, kafanski, nikako ozbiljno, s namjerom da se ona popravlja, ili ne daj bože mijenja. U knjizi „Krivična estetika” Marinko Arsić Ivkov kaže da je riječ o „ nonsensu, svojevrsnoj gluposti, koja najbolje određuje onaj čudovišni sistem uništavanja nezavisne umjetnosti i slobodnog mišljenja koji je u Srbiji i u Jugoslaviji funkcionisao pola vijeka”.

Znamenitim piscima koji su stvarali između dva rata, a koje je ideološko-partijska cenzura osudila na smrt strijeljanjem, gubitak građanske časti i konfiskaciju imovine pripadao je i Grigorije Božović.

Grigorije Božović, književnik i novinar između dva rata, koji uz Dragišu Vasića i Stanislava Krakova, spada među najveće pripovijedače međuratnog perioda, odnosno prve polovine XX vijeka, rođen je 15. februara 1880. u Pridvorici kod Kolašina (Ibarskog) u svešteničkoj porodici. Poslije Bogoslovsko-učiteljske škole u Prizrenu, završio je Duhovnu akademiju u Moskvi, literarni odsjek. Iz Moskve se vratio u otadžbinu i postao nastavnik prizrenske Bogoslovije i nastavnik u Bitolju. Radio je kao novinar i urednik „Politike”. Kao istaknuti književnik bio je predsjednik srpskog PEN kluba. Prevođen je na engleski, češki, njemački i francuski jezik, a 1936. godine zastupljen je u njujorškom izboru 22 kontinentalne priče.

Četiri knjige izabranih djela Grigorija Božovića, sa biografijom i bibliografijom) priredio je dr Gojko Tešić, koji smatra da je Grigorije Božović zasigurno najveći i najznačajniji srpski realista XX vijeka, dok je knjigu putopisne i pripovjedačke proze „Graničarska kob” priredio Dobrilo Aranitović: Ova knjiga sadrži 23 putopisa objavljivanih u „Politici” od juna 1935. do februara 1936. godine i 11 pripovijedaka.

Presudom Vojnog suda Komande grada Beograda, početkom januara 1945. godine osuđen je na kaznu smrti strijeljanjem, gubitak nacionalne časti zasvagda i konfiskovanje imovine. U obrazloženju presude navedeno je da je bio osnivač i član Nacionalnog odbora u Pljevljima, da je uređivao „izdajnički list” „Pljevaljski vjesnik” u kojem je pisao članke protiv narodnog ustanka a za red i mir pod italijanskim okupatorom, da je u italijanskom klubu „Ćirkovo” čitao svoje pripovijetke i da je govorio na grobu Pere Vojinovića, komandanta milicije, poginulog u borbi sa komunistima.

Ideološka likvidacija nije se završila samo strijeljanjem Grigorija Božovića, već i najgrubljim i najpodlijim kvalifikacijama koje pisac o piscu može da iznese.

Grigorije Božović je pisao samo pripovijetke, nastavljajući realističku tradiciju, poput Svetozara Ćorovića u Hercegovini i Dušana Radića u Srbiji. Pisac na tragu Andrićevih vrijednosti pokazao je jezičko bogatstvo, raskošno jezičko tkanje, rečenice i cijele priče, isprepleteno od književnog jezika i lokalnog narodnog govora. A ono što je možda još veće u njegovim pričama, to su teme, od kojih su i danas savremene one, a njih je najviše, o zajedničkom životu Srba i Arbanasa.

Stvaranjem karakterističnih likova iz različitih kulturnih miljea, analitičar starosrspkog, makedonskog i kosovskog prostora, precizni posmatrač i istančani slikar ljudskih sudbina, majstorski pričalac izuzetnim jezičkim bogatstvom, u neprekinutom dodiru sa tradicijom, Božović je stvorio izuzetno pripovjedačko djelo.

Nažalost, i djelo i autor koji po svim umjetničkim mjerilima zaslužuje istaknuto mjesto u srpskoj književnosti prekrio je neprozirni pokorv zaborava.

Književnik Mirko Ikonić navodi da je „Božović značajno inovirao realistički postupak, naročito u pogledu različitih nivoa transportovanja stvarnosti, gdje se dokumentarno i faktografsko iz putopisa prelama kroz svijest i podsvijest njegovih junaka pa različiti narativno tokovi izviru iz samog bića čovjeka ovog kraja, ne samo u psihološkom nego i u etičkom, filozofskom i filološkom smislu. Dodatnu draž umjetničkom postupku daje jezik koji je u pravom smislu maternji jezik ljudi ovih krajeva, čije nijanse i značenja i neobično leksičko bogatstvo zahtijevaju dublju lingvističku analizu.


(NASTAVIĆE SE)

---