-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Iako u cjelini okrenuta odbrani srpskih interesa i kritički orijentisana prema Pavlinovićevoj struji u Narodnoj stranci, Srpska stranka je godinama bila podijeljena na dvije struje: konzervativnu, predvođenu Nikodimom Milašem koji je imao ključnu ulogu u osnivanju stranke i koju je podržavalo pravoslavno sveštenstvo u sjevernoj Dalmaciji, i liberalniju oko Save Bjelanovića, čije je uporište bilo u Boki kotorskoj i Dubrovniku. Do izmirenja dvojice prvaka došlo je početkom devedesetih godina i, sve do Bjelanovićeve smrti 1897. godine, jedinstvo stranke više nije narušavano. Poslije Bjelanovićeve smrti ojačao je Milašev uticaj, što je izazvalo reakciju drugog stranačkog krila, koje su činili dubrovački Srbi katolici. Konflikt je razriješen na skupštini u Splitu 1903. godine, kada je donijet novi, revidirani program stranke, a za predsjednika i potpredsjednika izabrani Antun Puljezi i Uroš Desnica.

Teško nalazeći zajednički jezik sa Hrvatima, uz to ekonomski, prosvjetno i kulturno posrnuli, u procentualnom opadanju u odnosu na hrvatsko stanovništvo ili u stagnaciji, većinom nepismeni, vezani za selo, s nerazvijenim srednjim staležom, Srbi su u ovom periodu poveli borbu protiv zaostalosti svoje zajednice. Privredni i prosvjetni preporod nagoviješten je osnivanjem kratkovjekog „Srpskog bratstva” (1897–1899), da bi uistinu započeo posredstvom „Srpske zore” (Knin, 1901) i dalje se nastavio osnivanjem Saveza srpskih privrednih zadruga na Primorju (Dubrovnik, 1908), Matice srpske (Dubrovnik, 1909) i Srpske centralne banke za Primorje (Dubrovnik, 1913). Pored tih važnijih institucija, na području Dalmacije djelovale su i brojne srpske čitaonice, srpska pjevačka društva, srpske dobrotvorne ženske zadruge, organizacije Srpskog sokola; izlazile su srpske novine, časopisi i kalendari (Srpski list/Srpski glas, Novi srpski list, Primorski srpski list, Dubrovnik, Draškov raboš, Vuk, Srđ i drugi), otvarane su srpske knjižare i štamparije.

Na početku 20. vijeka, u deceniji pred Veliki rat, nastupile su bitne promjene i u srpsko-hrvatskim odnosima. Krenuvši „novim kursom”, sve hrvatske stranke u Trojednoj kraljevini (osim Čiste stranke prava) su 1903. godine napustile hrvatsko državno i istorijsko pravo, odnosno shvatanje o hrvatskom „političkom” ili „diplomatičkom” narodu, po kome su Srbi i ostali nehrvati „politički” Hrvati, građanim, ali ne i poseban narod. Zato su srpske stranke, među njima i Srpska stranka na Primorju, Zadarskom rezolucijom (1905) podržale hrvatske političare u nastojanjima, izraženim prethodno donijetom Riječkom rezolucijom, da ostvare saradnju s mađarskom opozicijom, pod uslovom proširenja hrvatske samostalnosti; prisajedinjenje Dalmacije Hrvatskoj i Slavoniji stavile su u zavisnost od priznanja ravnopravnosti srpskog naroda s hrvatskim. Klubovi Hrvatske i Srpske stranke u Dalmatinskom saboru zauzeli su stav da su Srbi i Hrvati jedan narod, kako su međusobno ravnopravni, kako ujedinjenim snagama treba da se suprotstavljaju zajedničkim neprijateljima, kako treba da se založe za integraciju Dalmacije s Hrvatskom i Slavonijom; klubovi su prihvatili odluku Dalmatinskog sabora iz 1883. godine, kojom se jezik naziva hrvatski ili srpski i donijeli su odluku da će se zauzeti da školski udžbenici sadrže gradivo i o hrvatskoj i o srpskoj istoriji i da se podjednako koriste i ćirilica i latinica.

Jugoslovenska ideja počela je da stiče sve više pristalica i među Srbima i među Hrvatima, što se ispoljilo posebno za vrijeme Balkanskih ratova. Međutim, uoči Velikog rata i na njegovom početku raspoloženje prema Srbima radikalno se promijenilo, došlo je do provale srbofobije i počeo je period stradanja srpskog naroda i srpske elite koja je, zbog odanosti srpskoj nacionalnoj ideji, hapšena i zatvarana. Ipak, vijek austrijske vladavine Dalmacijom bližio se kraju i najveći dio primorskih Srba uskoro je doživio ostvarenje vjekovnog sna o oslobođenju i ujedinjenju cjelokupnog srpskog naroda.


(NASTAVIĆE SE)

---