- PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Najveća koncentracija hercegovačkih iseljenika bila je u Čikagu, gdje je ustanak bio ostavio dubok trag. O tome svjedoče sjećanja jednog starog iseljenika u vezi s osnivanjem prve srpske organizacije u tom gradu – kulturnog kluba „Obilić”:
„U vrijeme Hercegovačkog ustanka, živjela je ovdje grupa Srba, koji brojno nijesu bili jaki. Uglavnom su bili Bokelji i Dubrovčani sa nešto Hercegovaca i Crnogoraca. Radeći vrlo teško, nije im smetalo da prate događaje o ustanicima i nemirima u srpskim krajevima. Kako bi se grupno što češće sastajali i gledali, oni uzmu jednu salu na Displens između Lek i Randolf strita. Sakupljajući se tu, oni 19. septembra 1878. godine osnuju prvo srpsko društvo u Čikagu, i nazovu ga Obilić.”
U San Francisku, gdje je tada živio najveći broj srpskih iseljenika, Hercegovački ustanak je podstakao jednu manju grupu Bokelja da 1880. uspostave srpsku nacionalnu ustanovu, koja će po nekim svojim odlikama,stepenu organizovanosti, rasponu djelovanja, dugovječnosti i uticaju – igrati važnu ulogu u prvoj fazi istorije srpskog iseljeništva u Americi. Bilo je to „Srpsko-crnogorsko literarno i dobrotvorno društvo”. Ono je zamijenilo pređašnja „slovinska” i „slavjanska” društva u San Francisku, ali se, međutim, već na prvom koraku suočilo s nastojanjem da se spriječi nacionalno objedinjavanje srpskog iseljeničkog korpusa:
„Kroz narod se i već i prije govorilo da će se osnovati srpsko društvo, za to su neki neprijatelji srpskog imena već spravljali na put svakom društvenom napretku i da ustanove srpsko društvo s drugim imenom kako bi držali Srbe razdijeljene i uništili pravi srpski dom.
Utemeljivači ovog društva znali su namjere svojih neprijatelja i, na protiv sa odlučenim imenom stali na put svojim protivnicima.
Jednoglasno među utemeljivačima zahtijevalo se da se društvu dade ime samo ‘Srpsko’ jer ova riječ skuplja u sebi Crnogorce, kao god i sve potomke Dušanovih vjernih podanika; ali da su tako odlučili, neprijateljima ćahu dat priliku da ustanove ‘Crnogorsko’ društvo.
Crnogorsko društvo ne biše bili osnovali Crnogorci i da ih je bio dovoljan broj, već biše ga osnovali ondašnji otpadnici, koji ovaj naš milozvučni jezik ni po što srpskim ne nazivahu i kojima je bilo samo do toga da se srpsko ime ne spominje.”
Insistiranje na srpskom imenu naroda i jezika – umjesto „slovinskog”, „slavjanskog” i „ilirskog” – biće zajedničko i svim kasnije uspostavljenim organizacijama (s izuzetkom onog u Nju Orleansu), kao što će im biti zajednički i negativni politički odnos prema Austro-Ugarskoj. Već tada, a pogotovo kasnije, kad je stigao u Ameriku i drugi, najveći talas iseljenika, dolazi do izražaja činjenica da je velika većina srpskih iseljenika u Americi poticala iz srpskih zemalja u Austro-Ugarskoj. Dvojna monarhija je podsticala iseljavanje, jer je na taj način donekle rješavala pitanje siromaštva i nezadovoljstva nižih društvenih slojeva, ali je istovremeno u Americi nastojala da i dalje kontroliše svoje podanike. To je činila indirektno, ucjenjujući ih kontrolom nad rodbinom koja je ostala u starom kraju, a u koji su iseljeni nastojali da se vrate, smatrajući svoj boravak u Americi privremenim. Agenti prekookeanskih brodova vrbovali su ljude da se iseljavaju, a masovni prevoz iseljenika s kraja 19. i početka 20. vijeka postao je unosan posao kao što je bilo i dostavljanje novca rodbini u starom kraju preko privatnih i špekulantskih „banaka”. Austro-Ugarska je vršila kontrolu i direktno preko svojih konzulata u Americi i paradržavnih organizacija. Ovih je u Kaliforniji osnovano nekoliko sedamdesetih i osamdesetih godina 19. vijeka: Austrijsko dobrotvorno društvo u San Hoseu (1878), Austrijsko vojno dobrotvorno društvo San Franciska (1883), Austrijsko dobrotvorno društvo San Franciska (1885), Austrijsko zaštitno društvo San Franciska (1889). Ova društva nastojala su da okupe austrougarske podanike u Americi:Čehe, Poljake, Mađare, Slovake, Hrvate, Slovence, Srbe. Štaviše, mnogi Srbi su se pred američkim imigracionim vlastima izjašnjavali po državljanstvu – kao Austrijanci ili Mađari – a ne po nacionalnosti kao Srbi, te su austrijski konzuli smatrali da imaju pravo da vrše pritisak na njih.
Prvi primjer austrijskog pritiska na srpske iseljenike u San Francisku, koji je ostao dokumentovan u zapisnicima Srpsko-crnogorskog literarnog i dobrotvornog društva, odnosi se na jedan dopis austrijskog konzula iz 1896, poslat društvu povodom proslave pedesetogodišnjice vladavine cara Franje Josifa I: „Konsul je smatrao da su većina naših članova podanici Slavljenika, te radi toga da ovo društvo učestvuje u proslavi. Istina je da Srpsko-crnogorsko literarno i dobrotvorno društvo sačinjavaju 90% sinovi onih srpskih zemalja sa kojima sad vlada njegovo Imperatorsko Veličanstvo car Franjo Josif I, ali društvo smatrajući takovu svečanost stranu, a ne svoju, na pomenuto pismo nije se pažnje obratilo!”
(NASTAVIĆE SE)