- PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Na „Deklaraciju o nazivu i položaju hrvatskog književnog jezika”, sa srpske strane je odgovoreno „Predlogom za razmišljanje” koji je potpisala grupa pisaca, a koji je odbačen na Skupšini Udruženja književnika Srbije 19. marta 1967. Inicijatori predloga su bili srpski intelektualci, uglavnom okupljeni oko „Prosvjete”, među kojima su vodeću ulogu igrali Borislav Mihajlović Mihiz, Antonije Isaković, Zoran Gavrilović, Matija Bećković, Dušan Radović i Brana Crnčević. Vlast je reagovala povlačenjem znaka jednakosti između dva dokumenta, koja je označila za nacionalističku diverziju, javnom kampanjom osude dokumenata i njihovih sastavljača i partijskim kažnjavanjem komunista među potpisnicima. [...]
Do trenutka kada je marta 1967. buknuo sukob oko jezika, jugoslovensko društvo je uspjelo na više nivoa, suštinski ili formalno, da pokaže želju da ravnopravnost jezika bude obezbijeđena. Iako je 73 odsto stanovnika države govorilo srpskohrvatskim jezikom, u Jugoslaviji nije bilo državnog jezika na saveznom nivou, već je odluka o tome prepuštena svakoj republici i pokrajini. Suprotno tvrdnjama hrvatskih lingvista da je u Jugoslaviji vladao unitarizam koji je ugrožavao hrvatski jezik, zapravo se može reći da je federalizam bio maksimalno izražen. Novine, radio i televizija su koristili čak 16 jezika, nastava u školama je vršena na 14 jezika, a na fakultetima na devet. U Saveznoj skupštini su postojale četiri komisije za objavljivanje autentičnih tekstova zakona na jezicima naroda Jugoslavije, pri čemu su bile zasebne srpsko-hrvatska i hrvatsko-srpska komisija. „Službeni list SFRJ” je štampan u četiri izdanja, hrvatski poslanici su nesmetano koristili svoju varijantu jezika, u školama u Srbiji i Hrvatskoj korišćene su obije varijante naziva jezika. Organ SKJ, „Komunist”, izdavan je na srpskohrvatskom, hrvatskosrpskom, slovenačkom i makedonskom, a organ SSRN, „Borba”, na srpskohrvatskom i hrvatskosrpskom jeziku. JRTV nije imala jedinstven program, već je on sklapan uključivanjem iz svih studija, na svim jezicima. Željeznice i PTT su bili decentralizovani i niko im nije propisivao na kom će jeziku komunicirati u svom internom saobraćaju.
Vlast je željela da ode i korak dalje, pa je iz želje da se u praksi oživi načelo ravnopravnosti jezika radila na simultanom prevođenju u organima vlasti i drugim tijelima. […]
U jugoslovenskoj državi je u drugoj polovini šezdesetih godina 20. vijeka bilo više problema koji su otežavali njeno funkcionisanje. Ekonomski problemi nijesu riješeni privrednom reformom 1965, funkcionisanje države su opterećivali sporovi među republikama i između republika i SIV-a, a međunacionalni problemi su sve više izbijali na površinu i ugrožavali temelje države. U tom kontekstu sporovi oko jezika bili su samo jedan međunacionalni sukob više.
Jezičko pitanje je dospjelo u centar pažnje javnosti u vrijeme kada je sukob u političkom vrhu države privremeno okončan smjenom Aleksandra Rankovića, tokom sprovođenja društvenih i ekonomskih reformi i kada je počinjalo ustavno preoblikovanje države. Jezički sukob je eskalirao poslije uklanjanja Rankovića, a prije ustavnih promjena.
U prvoj polovini šezdesetih godina 20. vijeka u državnom vrhu Jugoslavije nije bilo jedinstva. Politička i ekonomska decentralizacija bile su isreplijetane sa jačanjem nacionalizama i republičkih partikularizama. Mada prividno i trenutno poražena na sjednici IK CK SKJ marta 1962, Kardeljeva „podalpska koncepcija društva – malih zajednica”, zasnovana na podršci republičkom etatizmu i konfederalizmu, ostala je prisutna, a desetak godina kasnije konačno je trijumfovala. Ustavom iz 1963. novi koncept države je osnažen pravom naroda na samoopredjeljenje i otcjepljenje. Na Osmom partijskom kongresu 1964. utrt je put ka novoj političkoj orijentaciji zasnovanoj na pretvaranju jugoslovenske federacije u konfederaciju u ime samoupravnog socijalizma. Poslije višegodišnjih sukoba u partijskom vrhu oko koncepcije uređenja i budućnosti države i SKJ, na Brionskom plenumu CK SKJ 1. jula 1966, uklonjen je potpredsjednik republike Aleksandar Ranković sa funkcija i iz političkog života. Time su zagovornici pretvaranja Jugoslavije u konfederaciju, na čelu sa Edvardom Kardeljom i Vladimirom Bakarićem, odnijeli prevagu. Dok je kod Kardelja uveliko prevladala svijest o tome da je Jugoslavija samo tranzitna tvorevina, Ranković je ostao vjeran državnom jedinstvu koje bi obezbjeđivala snažna federalna vlast. Ranković je u partijskoj propagandi poistovjećen sa etatizmom i unitarizmom i pod plaštom borbe protiv tih pojava narednih godina će se odvijati rastakanje države, jačanje republičkih partikularizama i nacionalizama. Protivnicima vlasti, posebno u Srbiji, poslije pada Rankovića lako je prišivana etiketa „rankovićevštine”, unitarizma, hegemonizma i čežnje za politikom „čvrste ruke”, a njegov pad će srpske nacionaliste još više učvrstiti u uvjerenju da su Srbi u potčinjenom položaju u državi.
(NASTAVIĆE SE)