PRI­RE­DIO: MI­LA­DIN VELj­KO­VIĆ


Titovo obraćanje Staljinu, ne slučajno, podudarilo se sa trenutkom u kome je strategijska inicijativa saveznika na istočnom i zapadnom ratištu višestruko povećala vojno-strateški i politički značaj Srbije i kada je partizanski pokret, baš na tlu Srbije, morao da zadobije odlučujuću bitku sa glavnim protivnikom jugoslovenske revolucije – četničkim pokretom, porazi sve kvislinške i kolaboracionističke snage, eliminiše politički uticaj srpskog građanstva, pokuša da obesmisli britansku „politiku kompromisa“, uspostavi kontrolu nad glavnim balkanskim komunikacijama, spriječi brzo povlačenje njemačke armijske grupacije E sa prostora Grčke. Pismo je, kao i ona V. Molotovu i G. Dimitrovu, upućeno neposredno poslije sklapanja sporazuma sa predstavnikom kraljevske vlade Ivanom Šubašićem. Nesumnjivo da je u nastalim okolnostima Titu bio potreban savjet i podrška sovjetskog državnog vrha, a po mogućstvu i prilika da u direktnom kontaktu sa sovjetskim državnim vrhom ugovori političku, materijalnu i vojnu pomoć Sovjetskog Saveza. Po njegovoj procjeni, približavanje Crvene armije Balkanu zahtijevalo je preuzimanje vojne i političke kontrole nad Srbijom i likvidaciju monarhističkog pokreta. S obzirom na politiku Velike Britanije on je u pismu koje je počinjalo sa „Dragi, Josife Visarionoviču“ naglašavao da je narodnooslobodilačkom pokretu „potrebna najveća Vaša pomoć da bi mogli riješiti pitanje Srbije koje je za nas vrlo važno, jer od toga zavisi konačan uspjeh u stvaranju demokratske federativne Jugoslavije“. Tito je tražio „mnogo više naoružanja i hrane nego što su nam do sada saveznici slali“, napominjući da „te potrebe rastu sa porastom naše vojske i još više jer hiljade novih dobrovoljaca čeka da ih se naoruža, naročito u Srbiji“. Posebno je isticao da Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije, usled politike koju Britanci vode, ne računa na efikasnu pomoć „saveznika“. U slučaju iskrcavanja „saveznika“ na Balkan Tito je izričito odbacivao prihvatanje njihove vojne i civilne vlasti napominjući da mi imamo „svoju vlast“. U navedenom pismu tražio je lični susret sa Staljinom. „Ima mnogo krupnih stvari o kojima bih ja vrlo rado lično govorio s Vama. Ako Vi smatrate za oportuno i potrebno, ja sam spreman da početkom avgusta dođem tamo. No, ne bih želio da to smatrate mojom neskromnošću, već jedino dubokom težnjom da se prije mirovnih pregovora objasne neka pitanja i zauzme po njima stav, jer smatram da je to u interesu balkanskih zemalja i Sovjetskog Saveza“. Tito je u pismu napominjao da bi „najjača podrška u svakom pogledu bila u tome, ako bi Crvena armija nadirala preko Karpata i Rumunije u pravcu juga“. Vođa jugoslovenske revolucije je bio ubijeđen da bi takav vojni pritisak „osujetio mnoge planove na Balkanu sa strane onih koji žele da pomoću razdora učvrste svoje pozicije“ i „neutralisao „međunarodne špekulacije“ zapadnih saveznika na tom prostoru“. Pismo je upućeno po generalu Nikolaju Kornjejevu, šefu sovjetske vojne misije pri Vrhovnom štabu NOV i POJ. Ostalo je nepoznato da li je, kada i u kakvom obliku J. V. Staljin na navedeno pismo odgovorio. Ipak, nagoviješteni odlazak u Moskvu, do koga je nekoliko mjeseci kasnije i došlo (septembar 1944), bio je način da se ravnoteža uspostavljena kroz „politiku kompromisa“, kako uočavaju neki istoričari, „genijalno izigra“.
Titovo putovanje u Moskvu bilo je obavijeno tajnovitošću. U noći između 18. i 19. septembra 1944, kada je sovjetski avion sletio na ostrvo Vis gdje se nalazio Vrhovni štab, malo je ko znao gdje J. B. Tito odlazi. Avion je poletio prema Bariju, da bi se zatim uključio u „konvoj“ od 12 istovjetnih sovjetskih letjelica koje su se zaputile prema Rumuniji (Turn Severin). Put ga je dalje vodio do Krajove, odakle je 21. septembra 1944, otputovao u Moskvu. Tito je u Moskvi boravio od 21. do 28. septembra 1944.
Titovo iščeznuće sa Visa i nenajavljeni put u SSSR iznenadio je i izazvao ljutnju Britanaca. Brigadni general Ficroj Maklejn, šef britanske vojne misije pri Vrhovnom štabu, danima je mislio da je Tito odletio u Srbiju da bi koordinirao završnim operacijama za oslobođenje Beograda. Drugo Titovo ratno putovanje objašnjavano je u Londonu potrebom Tita da se poslije susreta koji je u avgustu 1944. imao sa britanskim premijerom Vinstonom Čerčilom „reosigura“ i u Moskvi.
Više je značajnih događaja odredilo sadržaj razgovora vođenih u Moskvi: iskrcavanje zapadnih saveznika u Normandiji, odluka Vrhovnog štaba da težište ratnih operacija prenese u Srbiju, razgovori Tita i britanskog premijera Čerčila, predstojeći sastanak u Moskvi Staljina i Čerčila. Iako stenogrami razgovora, ukoliko ih je uopšte i bilo, do danas nijesu postali dostupni istoričarima, iz više izvora se može zaključiti da je za vrijeme boravka u Moskvi (21–28. septembar 1944), došlo do nekoliko sastanaka Staljina i Tita. Rezultati posjete bili su izuzetno važni.
Dostupni podaci pokazuju da je Tito u Moskvi dobio veću pomoć u naoružanju od one koju je tražio i kojoj se nadao. Suprotno od Britanaca, koji nijesu željeli da Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije promijeni svoj gerilski karakter, Sovjeti su nastojali da ona preraste u regularnu vojsku. U skladu sa tim, umjesto „apotekarske vage“ kojom su Britanci odmjeravali svoju vojnu pomoć, Staljin je obećao da do kraja 1944. naoruža 12 kopnenih (brojnog sastava po 10.000 boraca) i dvije vazduhoplovne divizije. Njegove riječi materijalizovao je sporazum o predaji aviona sklopljen 16. oktobra 1944. u Beloj Crkvi između Josipa Broza Tita i komandanta Trećeg Ukrajinskog fronta maršala Tolbuhina.
(NASTAVIĆE SE)