-PRIREDIO:

MILADIN VELjKOVIĆ
C

Iako je u početku istaknuto da žene mogu doprinositi i svojim djelovanjem u odredima „ako treba – i s puškom u ruci“, ipak je navođena potreba da se one zadrže u gradovima ukoliko nijesu kompromitovane i da tamo služe za održavanje veze. Kompromitovane je bilo potrebno upotrijebiti za kurirsku službu i njegovanje bolesnika i ranjenika. Iako je u početku naglašavano da „drugarice mogu odlično koristiti u odredima“, ipak je njihovo uključivanje isticano sa zadrškom, samo u slučajevima kada je to neophodno i neizbježno, dok im je kao najvažnija uloga bio namijenjen rad u pozadini.

Prisustvo žena u narodnooslobodilačkim odredima, uprkos nedovoljno jasnoj politici, postajalo je sve veće. Žene su u najvećoj mjeri angažovane na sporednim poslovima, prije svega na radu u sanitetu i kuhinji, ali je postepeno ta njihova aktivnost prerastala u boračke dužnosti. U Užicu su „Vesti“ donijele članak o mladim partizankama za koje je isticana ne samo spremnost već dokazana sposobnost da budu bolničarke i borci. U ustanku su čak i žene zadužene za sanitet, poput Savete Javorine, obučavane u rukovanju puškom, učestvovale u borbama, ali i u propagandnom radu i držanju zborova.

Pojedine žene, poput Sonje Marinković, članice PK KPJ za Vojvodinu, bile su angažovane na organizaciji ustanka u Banatu i Bačkoj. Tokom avgusta 1941. postojala su ustanička strujanja u Banatu, motivisana i stavom da je cijela Srbija ustala, a „samo Banat spava“. U okolini Kikinde je do organizovanja odreda došlo na pritisak Ratka Mitrovića, instruktora PK KPJ, ali malobrojni odred nije bio kadar da izvrši značajnije akcije, uglavnom je boravio na salašu na kome je i zatečen i uništen, a među 15 stradalih bile su tri žene angažovane kao kuvarice.

Prema iskazu uhapšene bivše članice OK KPJ u Požarevcu Vere Miletić, veći odziv ustanku stanovništva u okolini Požarevca nastupio je angažovanjem učiteljskog bračnog para Veljka i Natalije Dugošević, koji su uživali autoritet i ugled u okolini. Polet ustanka bio je i rezultat saradnje sa četničkim odredima sa kojima se partizani postepeno razilaze. Za manje od četiri meseca partizanski odred u kome je bilo i 17 žena, uglavnom srednjoškolki, skoro se potpuno osuo, a krajem novembra uhvaćena je i učiteljica Natalija.

Razvojem ustanka jačale su suprotnosti između narodnooslobodilačkog i ravnogorskog pokreta i narastale do te mjere da su, nauštrb međusobnog neprijateljstva, potisnule svijest o potrebi borbe protiv zajedničkog neprijatelja. Saradnja koja je uspostavljana tokom avgusta bila je tokom septembra i oktobra narušena, da bi početkom novembra nesporazumi sa četničkim snagama prerasli u otvoreni sukob, u kome su među prvima stradale žene u partizanskim odredima.

Jedan od prvih incidenata odigrao se u selu Planinici, gdje su ravnogorske snage intervenisale na molbu seljaka koji su se žalili na pridošle partizane, među kojima se nalazila i Ruža Glavinić, rođaka prijatelja Draže Mihailovića, koja je na njegovu intervenciju vraćena kući. Incident je bio uzrokovan žalbom seljaka na partizansku desetinu koja je tražila oružje, a čiji su se pripadnici napili i maltretirali, između ostalog, i žene.

Jačanjem četničko-partizanskog sukoba došlo je i do stradanja pripadnica narodnooslobodilačkog pokreta od strane ravnogorskih snaga.Četnici su kod Mionice presreli transport partizanskih ranjenika koje je pratilo medicinsko osoblje. Strijeljali su 33 osobe koje su pripadale ovoj grupi, uključujući i 17 žena, među kojima su bile i istaknute članice Partije. Početkom novembra, kada su četnici Filipa Ajdačića napali Kosjerić, posebno je izdvojeno i ubijeno nekoliko osoba koje su označene kao organizatori ustanka, među kojima su bile i dvije učiteljice. Ova ubistva su dodatno opteretila četničko-partizanske odnose, a predstavljala su i jednu od osnova poslijeratne optužnice protiv Draže Mihailovića.

Prilikom slamanja ustanka došlo je do žrtvovanja i odbacivanja žena iz narodnooslobodilačkih odreda i njihovog vraćanja u Srbiju. Prema sjećanju Gojka Nikoliša, već prilikom povlačenja iz Srbije i propasti Užičke republike partizanski odredi su ostavljali žene i upućivali ih da se vrate kućama, tretirajući ih kao neku vrstu „balasta“.

Y
(NASTAVIĆE SE)

---