-Piše: Nik Gašaj

Nacionalna isključivost je svojevrsna patologija nacionalnog osjećanja. To je razlika ne samo u „normalnosti“, shvaćenoj u statističom smislu kao prevladavajućem odnosu, već i u kvalitetu, sadržaju koji se iskazuje, u vrednovanju i ponašanju.

Nacionalna isključivost je posmatranje svih društvenih pojava isključivo kroz činjenicu pripadnosti vlastitoj naciji. Drugim riječima, riječ je o svojevrnom filteru koji „propušta“ samo određene informacije i interpretacije, o podešenosti na temelju koje sve informacije poprimaju značenje relevantno za našu nacionalnu grupu. Pripadnost naciji okosnica je svega, a njezin interes, koji je kod nacionalne isključivosti totalan i zahvata sve aspekte života, primaran je kriterij društvenog vrednovanja.

Nacionalna isključivost je zatvaranje unutar grupe i suprotstavljanje drugim grupama. Ako je kriterij socijalnog kontakta isključivo nacionalna pripadnost pojedinca, ako se pojedinac kao ličnost prosuđuje prema nacionalnoj pripadnosti i ako se pripadnici drugih nacionalnosti doživljavaju kao homogena, nama suprotstavljena grupa, tada smo suočeni s nacionalnom isključivošću.

Nacionalna isključivost je gubljenje vlastitog identiteta i podvrgavanje grupi. Budući da je nacionalno ishodište svega, grupa daje podršku i pritiska pojedinca koji stiče svoju vrijednost isključivo preko nacionalne identifikacije. Identitet i vrijednost pojedinca gube se, postoji samo „mi“ u suprotnosti s „onima“, s tim da smo „mi“ oličenje svih vrlina, a „oni“, naravno, svega najgorega. Taj osjećaj „mi“, koji je inače jedan od bitnih kriterija formiranja grupe, u konfrontaciji s drugima, onemogućava individualnu afirmaciju, djelovanje pojedinca kao subjekta, ali zato ujedno omogućava kompenzaciju individualnih slabosti grupnim „kvalitetima“.

Nacionalna isključivost je dominacija emocionalnog prosuđivanja i potiskivanja racionalnog. Nacionalne predrasude, kao uostalom i svake druge, izrazito su emocionalno zasićene. Zamijenivši lični identitet s identitetom grupe – nacije, u oštroj suprotnosti prema drugim grupama, kod pojedinca dolazi do snažnih emocija, razumsko rasuđivanje, kritičnost i svi argumenti odbacuju se, i, kako kaže Supek: „pojmovno mišljenje i moralna odgovornost nalaze se u najnižoj oseci“. To je stanje euforije kada masa, parola, poklič usmjeravaju ponašanje. Jedna ukrajinska poslovica kaže: „Kad se razviju zastave, sav razum je u trubi!“

U složenom savremenom svijetu, u kojem ne postoji samo pluralitet nacija, koje egzistiraju uporedo međusobnom saradnjom i latentnim ili manifestnim sukobima kao državne zajednice, već je u ogromnoj mjeri prisutno prožimanje na istom prostoru, u okviru istih državnih zajednica različitih nacionalnih skupina, nacionalni osjećaj kao pozitivan element nacionalne integracije i formiranja pojedinca, nerijetko se pretvara u svoju patologiju, u nacionalnu isključivost, etnocentrizam, šovinizam.

Pitanje je može li se tom problemu pristupiti kao jednodimenzionalnom odnosu na temelju kontinuuma, ili se pak radi o diskontinuiranom odnosu u kojem se u jednom trenutku, pozitivan stav prema vlastitom pretvara u negativan odnos prema tuđem. Kao što su predrasude svojevrsna patologija stava, s izrazito negativnim, apriornim, emocionalnim zasićenjem, tako je i ta nacionalna isključivost patološki oblik nacionalnog osjećaja u kojem prevladavaju neprijateljstvo, mržnja, iracionalnost.

Kao što je nacija istorijski fenomen, rezultat društvenih kretanja, razvoja, mijenjanja, tako je i nacionalni osjećaj rezultat socijalnih uslova, pa prema tome ni nacionalnu isključivost, kao patologiju nacionalnog, nije moguće posmatrati izvan socijalnog konteksta. Nacionalna mržnja, kao specifičan oblik predrasuda, ima tri osnovna izvora i u skladu s njima možemo posmatrati i razlikovati tri osnovne vrste: tradicionalnu netrpeljivost, konformističku netrpeljivost i netrpeljivost kao izraz lične nesigurnosti i agresivnosti.

Tradicionalne predrasude: kao što pojedinac u procesu socijalizacije preuzima „kulturno nasleđe“ što mu omogućava da kao pojedinac postane dio društva, a društvu da nastavi kontinuirani razvoj, on kao sastavni dio tog „nasleđa“ preuzima i određeno vrednovanje drugih društvenih grupa. Pojedinac formira stavove mehanizmom imitacije, stvara okvire prosuđivanja i vrednovanja kao apriorne kategorije u vrijeme kada njihov sadžaj za njega nema značenje, osim kao elemenat prilagođavanja postojećem. Kasnije, kada dođe u doticaj s pripadnicima drugih društvenih grupa, i s relevantnošću činjenice da pored „nas“ postoje i „oni“, naš doživljaj je selektivan i unaprijed određen preuzetim apriornim vrednovanjima. Negativni stavovi prema drugima preuzeti su kao svojevrsni „kulturni truizmi“ (istine po sebi) i mi ih, kao dio šire društvene grupe, nekritički prihvatamo i izražavamo.

Konformističke predrasude: u konkretnoj situaciji izražavanja predrasuda prema nekoj društvenoj grupi, prisutni su određeni mehanizmi psihosocijalne interakcije, u prvom redu imitacije, identifikacije, socijalne podrške i pritiska koji pojedinca usmjeravaju ka preuzimanju onih stavova koji su u datom momentu prevladavajući. Suočen s potrebom da pripada grupi, da bude prihvaćen i vrednovan prema grupnim normama, pojedinac nekritički prihvata i negativne stavove prema drugima, ne toliko zbog njihovog sadržaja ili ciljeva grupnog ponašanja, već zbog sebe i svog statusa. U funkciji trajanja ljudi prihvataju neke ideje, ne zbog ideja samih, koliko zbog sebe i potrebe da budu slični drugima.

Frustracijske predrasude rezultat su lične nemogućnosti da se zadovolje potrebe i postigne cilj, odnosno rezultat su frustracija i nesigurnosti pojedinca. Suočen s vlastitim slabostima, pojedinac prebaci nezadovoljstvo i krivicu na pripadnike drugih naroda i teži agresivnom ponašanju kao obliku ličnog rasterećenja.

(Autor je politikolog)

---