-Piše: Ilija Malović

Široki slojevi stanovništva terminom mafija označavaju organizovano nasilje koje je čvrsto povezano s političkim krugovima. Nemoćni da konkretno naštete vladajućoj eliti, osiromašeni i marganilizovani, usvojili su termin mafija da im posluži kao oružje verbalne osvete prema ugnjetavačima. Termin se često i zloupotrebljava u želji da se vlast delegitimiše i sputa u raspolaganju legitimnom silom na cjelokupnoj svojoj teritoriji. Zbog česte laičke upotrebe, kao i zbog nepreciznosti u definisanju šta konkretno znači pojam mafija, dugo se izbjegavao u profesionalnim analizama društvenih fenomena. Za potpuno sagledavanje mafijaške organizacije bitno je apstrahovati pojednostavljene i žargonske konotacije koje termin mafija nosi.

Još je Maks Veber primijetio da je organizovani kriminal jedan od koraka ka racionalizaciji društvenih odnosa i da se u načinu njegovog funkcionisanja opažaju birokratski organizovana, profesionalna i efikasna administracija. Kroz proces birokratizacije kriminal prelazi iz svoje nerazvijene i spontane faze koja se označava terminom banditizam, u svoj razvijeni oblik, mafiju. Ovako ustrojena kriminalna grupa ima proračunat i racionalan odnos prema tradiciji, srodstvu, smrti, patnji.

Mafijaški način organizovanja opstaje na patrimonijalnom modelu upravljanja, sa glavnim vođom na čelu, a od institucija postoji jedino vođin kabinet sastavljen od najodanijih članova mafije. Ovakva organizacija najbolje se razvija u društvima sa utemeljenom patrijarhalnom praksom u sferi političkog, privatnog i porodičnog života. Ove zajednice sakralizuju vlast i silu, ohrabruju kulturu ćutanja, ignorisanja, zataškavanja. Mafija u ovakvim društvima širi svoju klijentističku mrežu koja brzo zamjenjuje zvanične institucije i pravni sistem. Mafija počinje da sudi, kažnjava, hrani, zapošljava. Pošto je svima jasno da novac za servisiranje klijentelizma dolazi iz nelegalnih izvora, članovi zajednice postaju saučesnici mafijaškog klana. Na ovakav način se većina članova šire zajednice pretvara u „mafijaške supruge“ koje se ne pitaju odakle dolazi dobijeni novac.

Na ovakvim osnovama počiva i omerta kao jedan od osnovnih principa mafijaškog funcionisanja. Omerta najčešće podrazumijeva zabranu saradnje sa vlastima i nezavisnim organima istrage kada je u pitanju otkrivanje počinioca krivičnog djela. Međutim, najbitniji segment, ovog svojevrsnog mafijaškog koda časti je ponašanje pojedinca kada mu je nanesena neka nepravda od strane same mafije ili od strane institucije kojom upravlja mafija. Naime, čak i kada je neko nepravedno optužen zbog zločina koji nije počinio, trebalo bi da odsluži kaznu bez davanja bilo kakvih informacije o pravom počiniocu zločina. Ovo je ključno, pošto se sporadično dešava, čak i u državama gdje organizovani kriminal ima jak uticaj na institucije, da neko bude uhapšen, optužen ili procesuiran zbog kriminalnih aktivnosti. Ovako se stvara lažni utisak da institucije nešto rade po pitanju porasta korupcije čime se smiruje nezadovoljstvo javnosti, a da se pritom ne ugroze interesi glavnih vođa mafijaškog udruženja. Optuženi, po pravilima omerte, treba da prihvati javno poniženje, hapšenje i eventualnu kaznu, da mafija za uzvrat ne bi dovodila u pitanje stečeni materijalni i socijalni kapital članova uže porodice optuženog.

Donald Kresi, američki sociolog, tumači pojavu mafije tvrdnjom da je to grupa koja koristi nelegalne poslove da bi ovladala što većim socijalnim kapitalom i uz pomoć njega uvećala profit svog kriminalnog preduzeća. Takođe, mafija u potpunosti primjenjuje kapitalističku logiku poslovanja, pretvarajući cjelokupne materijalne i duhovne segmente društva u robu za razmjenu na tržištu. Ovo zapaža i sociolog Peter Lupša kada kaže da je „organizovani kriminal kombinacija primitivne i predatorske forme kapitalizma i sirove političke moći“. Ovdje se podvlači surovost kao praksa ka ostvarivanju profita, ekonomska racionalnost kao osnovni zakon društvenog djelovanja, a krajnja metastaza je mafijaški ekonomski monopol.

Mafija formira industriju nasilja koja veoma brzo uspijeva da nametne svoje metode poslovanja u kojima efikasnost postaje jedini kriterijum za opravdanost. Mafija vremenom briše granice između legalnog i nelegalnog slabeći institucionalni imuni sistem države, a ovo dovodi do pretvaranja države u mafijaški aparat. Ona pravi paralelnu socijalnu stvarnost, svojevrsno „društvo u ogledalu“ gdje sve ono što je nelegalno i protiv važećih propisa postaje legitimno i vrijedno. Privreda mafije kao resurs koristi upravo elemente zabranjene legalnoj konkurenciji na tržištu. Dobar primjer za odnos mafijaškog preduzeća prema regionu koji kontroliše je odnos prema prirodnim resursima. Fenomen eksploatacije regiona od strane korumpiranih osoba bliskih mafijaškom klanu gdje se lokalno stanovništo pretvara u nijemog posmatrača svog sopstvenog propadanja u sociologiji se zove „prokletstva resursa“. Ovaj ekonomski fenomen podrazumijeva da umjesto da lokalno stanovništvo postaje bogatije zbog činjenice da živi blizu izvora bogatstva, ono postaje sve siromašnije. Resurs od vrijednosti postaje opterećenje za lokalnu zajednicu, privlači kriminal, korupciju, ekološke probleme.

Na kraju treba biti oprezan kada se jedna organizacija etiketira kao razbojnička ili mafijaška. Vidjeli smo da je mafija racionalno ustrojena organizacija kriminalaca, koju odlikuje beskrupuloznost u borbi za tržište, a formira se u zajednicama gdje dominiraju podanički obrasci ponašanja. Mafija stvara plodno tle za sopstveno bujanje izazivanjem nestabilnosti i društvenih tenzija. Finansira lokalne ratove i neprijateljstva, okreće jednu društvenu grupa protiv druge. U takvim uslovima stanovnici postaju manje osjetljivi na nepravdu i nasilje. Mafija vješto stvara društvene probleme, da bi onda ponudila rješenje za njih. Prihvatanjem tih rješenja građani postaju saučesnici u ekonomskom propadanju i kriminalizaciji sopstvenog društva.

(Autor je sociolog)

---