-Priredio: MILADIN VELjKOVIĆ

U vrijeme preseljenja Jevrema i njegove porodice u Beograd, beogradska varoš je brojala oko deset hiljada stanovnika, u najvećem broju Srba, Turaka i Jevreja. Pored čak 11 džamija, u samoj varoši nalazila se samo jedna pravoslavna crkva i jedna sefardska (jevrejska sinagoga). Cijela varoš bila je opasana visokim zidom („šancem”), s četiri velike kapije koje su čuvali vojnici. Dok su Srbi najčešće koristili Varoš kapiju, Turci su za glavni ulaz u varoš smatrali Stambol kapiju, od koje je put išao pravom linijom prema gradu, odnosno tvrđavi u kojoj se nalazio garnizon turske vojske i u kojoj je stolovao beogradski vezir. Upravo na tom putu, koji je vodio od Stambol kapije do ulaza u tvrđavu, nalazila se kuća u koju se 1831. godine uselio Jevrem Obrenović sa svojom porodicom.

Bez obzira na spoljašnji ambijent, porodica je sa manje-više istim običajima i navikama i u Beogradu nastavila otmen i udoban život. I nova kuća je gospodski i ukusno, „po evropski”, bila namještena i otvorena svakom. Vratili su se i Tiroli i nastavili da vaspitavaju djecu. Svi gosti su primani s mnogo predusretljivosti i ljubaznosti. Anka je svirala gostima na klaviru i pokušavala da se ogleda i u književnosti. Ona je i zaista, kao prva žena u Srbiji, ušla u pionire srpske književnosti sa svega trinaest godina – jednim književnim ogledom i prevodom sa njemačkog čak četrnaest priča, objavljenih u Davidovićevom „Zabavniku”. Potpisivala se do 1838. godine samo sa A.E.O. a poslije punim imenom i prezimenom. U zagrebačkoj „Danici” preštampavali su njene prevode i nazivali je Ilirkom iz Srbije. Vrlo mlada postala je „ličnost (...) poznata širom jugoslovenskih zemalja”, intelektualka „koja je imala prestiž mladosti, ljepote, imena i bogatstva”. Otac joj je proširivao kućnu biblioteku, postao pretplatnik mnogih izdanja, Vukovih djela, Dositejevih „Sovjeta zdravog razuma”, izdatih u Kragujevcu 1833. godine, i drugih. Povećavao je i kolekciju slika i pomagao slikare za vrijeme njihovog školovanja u Beču i Minhenu. Pokazivao je sve veću naklonost prema ljudima od pera i knjige, uvažavao ih, ljubazno dočekivao, gostio i činio poklone u novcu i inače. Zbog toga ga je uvažavao i Vuk Karadžić, koji je i sam, vrlo često, bio potpomagan Jevremovim novcem i različitim poklonima.

Jevrem je u Beogradu, već s proljeća 1832. godine, svoje ime upisao u početak rada jedne nove, važne kulturne ustanove. Prema jednoj bilješci stoji da je na dan 15. februara (27. februara po novom kalendaru) 1832. godine osnovana Narodna biblioteka u Beogradu (...) od više staratelja, a vrhovni pokrovitelj i priložnik bio joj je gospodar Jevrem. Ovaj korak bio je omogućen osnivanjem prve štamparije (Državne štamparije) u Beogradu, prethodne, 1831. godine. Najveću ulogu u osnivanju štamparije imao je Jevremov vršnjak, rodom iz Zemuna, Gligorije Vozarević, koji je, po nagovoru Vuka Karadžića, došao iz Beča 1827. godine i otvorio knjigovezačko-knjižarsku radnju u blizini Saborne crkve. Potom je otvorio i „dućan”, odnosno čitaonicu u kojoj se okupljala prva srpska intelektualna elita. Iz takve kulturne sredine, po osnivanju štamparije, prirodno se probudila potreba za osnivanjem zvanične biblioteke. Jevremova novčana pomoć i pozamašni dio knjiga iz njegove privatne biblioteke načinili su presudan korak. Svojim pokroviteljstvom, kao vladarev brat, uredio je da se biblioteka osnuje kao poludržavna ustanova, čiji je čin osvećenja izvršio beogradski protoprezviter Milosav Popović. Iste godine (1832), u „Srpskom rodoljubu”, u Budimu, Jovan Sterija Popović mu je, u znak zahvalnosti pjevao: „Što mudri ljube, ti to ceniš,/Svojima težiš presladit nauku...”

Prvih dana 1833. godine u kuću Jevrema Obrenovića prvi put je pokrenuta ideja i da se ustanovi prvo književno učeno društvo u Srbiji. Ideju je dao Dimitrije Tirol i odmah je sastavio i „naročita pravila”, koja je predao štampariji na umnožavanje. Potom je zahtjev predao Pridvornoj cenzuri na pregled i odobrenje, ali je odgovor bio negativan „zbog malog u otečestvu našem čisla onakovi osoba, koji bi umnim svojim proizvodima u pomoć mu bili...” Poslije devet godina zahtijevanja, pri kojima je Jevremov uticaj ispao presudan, ipak je 1841. godine ustanovljeno Srpsko učeno društvo, pod prvobitnim imenom Društvo srbske slovesnosti, sa ciljem da raspravlja o nauci na srpskom jeziku i obrazuje i usavršava srpski narodni jezik.


(Nastaviće se)

---