-Piše: DR RADOSLAV T. STANIŠIĆ

I na kraju, da bi filmski prostor doveli do same granice razumijevanja priče, mada je nikad ne prelaze, Paradžanov i njegov snimatelj Jurij Ljenko (1936–2010) koriste više objektiva, između ostalih i telefoto zum i široki ugao od 180 stepeni ili „riblje oko”. Te tehnike nisu korišćene da bi zbunile gledaoca, nego da bi se izbjegao lako shvatljiv, poznat i logički kontinuiran pripovjedački prostor koji se dovodi u vezu s tradicionalnom narativnom formom. Razlog je taj što film naprosto ne predstavlja lako shvatljiv, poznat i logički kontinuiran prostor. Sjenke ne obitavaju u domenu naracije nego prvenstveno u svijetu mita i nesvjesnog. To je, prije svega, duboko psihološki film, bogat frojdovskom i jungovskom simbolikom, a u poređenju s njegovom prefinjenošću Ejzenštajnovo korišćenje efekta Pavlovljevog uslovljavanja u montaži izgleda gotovo primitivno. Psihološka suptilnost filma „Sjenke zaboravljenih predaka” ogleda se i u naročitoj upotrebi zvukova i boja. Često se govorilo da taj film ima osobine opere ili karnevala. Da bi stvorio lajtmotive raznih psiholoških ambijenata u filmu, Paradžanov koristi mnoštvo raznovrsnih muzičkih matrica – od atonalne elektronske muzike, preko raskošne romantičarske orkestracije i crkvenog pojanja, do vokalnih i instrumentalnih narodnih melodija. Slično tome, boju upotrebljava na psihološki provokativan način i u „Sjenkama” razrađuje ono što naziva „dramaturgijom boja”. Na primjer, kad Ivan i Marička prvi put, još kao djeca, osjete uzajamnu privlačnost, preovlađuje bijela boja snijega, koja odgovara njihovoj nevinosti. Proljećna zelena dominira prikazima njihove Ijubavi u mladosti, a monohromatski i tamnosmeđi tonovi koriste se da bi se iz svijeta isisala boja u periodu Ivanove žalosti. Boje se nakratko ponovo rasplamsavaju kad Ivan upozna Palanju, ali kad se i taj odnos ugasi, filmom dominiraju jesenje nijanse. Ivanov ropac „obojen” je monohromatski, a u trenutku njegove smrti priroda dobija nadrealne crvene i plave tonove. I zvuk i boja na filmu, baš kao optička krivljenja i izmještanja, imaju za cilj da perceptualno, a samim tim i psihološki, destabilizuju gledaoca i prikažu mu priču koja ne funkcioniše na narativnom, nego na mitološkom nivou, priču koja predstavlja arhetip samog života – neprekidan ciklus u kojem se već eonima doba nevinosti preobražava u iskustvo, pa onda u samoću i na kraju u smrt.

To je ta „sjenka” „zaboravljenih predaka” – arhetipski obrazac koji nadživljava i nadilazi pojedinačan identitet. Kad se film „Sjenke zaboravljenih predaka” na Zapadu pojavio 1965, namah je shvaćeno da je sovjetska kinematografija iznjedrila novog genija reda veličine Ejzenštajna i Dovženka. Paradžanovljev film dobio je šesnaest priznanja na inostranim festivalima i osvojio kritiku u Sjedinjenim Državama i Evropi. Sovjetski film je još od trijumfa „Oklopnjače Potemkin” rijetko imao toliki međunarodni prestiž. Međutim, situacija u kulturi kod kuće ponovo se pogoršala. Paradžanovljev film kritikovan je zbog „formalizma” i „ukrajinskog nacionalizma” a sovjetski administrativni organi poput Goskina, namjerno su ga povlačili s repertoara domaćih bioskopa. Sam Paradžanov našao se na meti napada sekretara Partije zbog „ideoloških problema”. Tokom narednih deset godina napisao je deset kompletnih scenarija na teme iz klasične ruske književnosti i narodne epike, ali mu sovjetske vlasti nisu dozvolile da realizuje nijedan. Snimio je samo još jedan film – „Boja nara”, o vizionarskom životu jermenskog pjesnika Arutjuna Sajadjana (1712–1795). Odmah po prvom javnom prikazivanju 1969, film je zabranjen da bi početkom sedamdesetih bila dozvoljena ograničena distribucija u „premontiranoj” verziji Sergeja Jutkeviča. U januaru 1974, dok je radio na adaptaciji bajki Hansa Kristijana Andersena za sovjetsku televiziju, Paradžanov je uhapšen na osnovu više neuvjerljivih optužbi i osuđen na šest godina robije u gulagu. Sovjeti su ga pustili krajem 1977. zbog međunarodnih apela, ali mu je sve do 1984. bilo zabranjeno da radi u filmskoj industriji. Tada je oslobođen svih optužbi i dobio posao u studiju Gruzijafilm.

Njegov prvi film za novi studio, „Legenda o Suramskoj tvrđavi” (1985), koji je režirao s Dodom (Davidom) Abašidzeom, predstavljao je povratak mitopoetskom maniru „Sjenki zaboravljenih predaka” i pokazao da je njegov izuzetan filmski senzibilitet i dalje živ.


(Nastaviće se)

---