-PRIREDIO:MILADIN VELjKOVIĆ

Samo nekoliko dana po objavljivanju Tripartitne deklaracije uslijedio je odgovor jugoslovenske strane, i to „sa najvišeg mjesta“. U razgovoru sa grupom predstavnika italijanskih „industrijskih, kulturnih i poljoprivrednih radnika Italije“ 26. marta 1948. godine, Josip Broz Tito je Tripartitnu deklaraciju nazvao „izbornim trikom“, usmjerenim protiv „demokratskih snaga u Italiji“ (demokratske snage su za Tita dakako predstavljale front komunista i socijalista), a u cilju izborne pobjede „reakcije“.
Nova velika kriza u vezi sa tršćanskim pitanjem izbila je u jesen 1953. godine, poslije američko-britanske deklaracije od 8. oktobra, u kojoj je navedena namjera dviju vlada da okončaju prisustvo svojih vojnih vlasti na Slobodnoj teritoriji Trsta, odnosno da povuku svoje trupe i administraciju iz zone A i prepuste je italijanskoj vladi. Već narednog dana italijanski premijer Đuzepe Pela je u italijanskom parlamentu izjavio da angloameričku deklaraciju treba posmatrati kao provizoran dokument, naglasivši da italijansko preuzimanje vlasti u zoni A ne implicira odustajanje Rima i od zone B. Jugoslovenska reakcija na angloameričku deklaraciju bila je krajnje burna. Organizovane su masovne demonstracije protiv odluke Vašingtona i Londona, uručena je protestna nota ambasadama Sjedinjenih Država i Velike Britanije, u kojoj je odluka od 8. oktobra o prepuštanju zone A Italiji okarakterisana kao kršenje mirovnog ugovora sa Italijom, a pojačano je i prisustvo jugoslovenskih trupa na granici sa Italijom. Osim protesta u Jugoslaviji, visoke tenzije bile su prisutne i u Trstu, gdje su se Italijani sukobljavali sa snagama bezbjednosti pod britanskom komandom. Broz je na inicijativu Londona i Vašingtona odgovorio na svoj način. U govorima u Leskovcu i Skoplju, jugoslovenski lider je obavijestio javnost da je naređeno pojačanje prisustva jugoslovenskih trupa u zoni B, te podvukao spremnost Beograda da uđe i u vojnu konfrontaciju u slučaju ulaska italijanske vojske u zonu A. U razgovoru sa diplomatskim saradnikom londonskog „Obzervera“, sredinom oktobra, Broz je iznio mišljenje da odluka od 8. oktobra „može biti samo prva etapa u primjeni Tripartitne deklaracije“. Napeta situacija na jugoslovensko-italijanskoj granici ublažena je akcijom zapadnih sila.
Svjesni značajne uloge Titovog režima u suprotstavljanju sovjetskom bloku, s obzirom na veliki geopolitički značaj Jugoslavije poslije rezolucije Kominforma, Vašington i London su sa posebnom suptilnošću morali da pristupe problemu Trsta i izbjegnu rizik da, stajući bezrezervno na stranu Rima, izgube potencijalno važnog saveznika – Beograd. Potreba jačanja komunističke Jugoslavije, sukobljene s Moskvom, navela je Britance i Amerikance da podstaknu italijanski establišment da unaprijedi odnose sa istočnim susjedom i dosljedno u okviru tršćanskog pitanja prihvati, kako ističe Lućano Moncali, logiku teritorijalnog kompromisa. Angloameričkim pritiscima da se dođe do kompromisnog rešenja tršćanske enigme bila je izložena i jugoslovenska strana. Marta 1953. godine Vinston Čerčil je na sastanku sa Titom od jugoslovenskog lidera zatražio da fleksibilnije pristupi sporu sa Italijom, pravdajući taj zahtjev značajem Trsta za ratne planove NATO-a.
Smirivanje napetosti, koje je pratilo povlačenje italijanskih i jugoslovenskih trupa sa granice dviju zemalja, otvorilo je vrata dugim pregovorima koji su okončani londonskim Memorandumom o saglasnosti 5. oktobra 1954. godine, čime je sankcionisana već jasna podjela Slobodne teritorije Trsta. Po ovom dokumentu, Italija je dobila zonu A, a Jugoslavija zadržala zonu B, uz male teritorijalne dodatke iz zone A. Jugoslovenska zona je bila znatno veća, ali sa gotovo četiri puta manje stanovnika. Ipak, ovaj sporazum nosio je karakteristiku privremenosti, pa je granično pitanje konačno i formalno riješeno tek dvije decenije kasnije u Osimu kod Ankone.
(NASTAVIĆE SE)

---