-Priredio: BOŠKO BOJOVIĆ


Nezaobilazni dio istorije Prvog svjetskog rata

Kako piše dr Miloš Luković u djelu „U vrtlogu Topličkog ustanka”, u jeku Prvog svjetskog rata, krajem zime 1917. godine, izbila je na jugu Srbije velika narodna buna protiv okupatora, koja je u istoriogafiji označena kao Toplički ustanak. Bio je to jedini ustanak na okupiranom području Evrope u Prvom svjetskom ratu. Pored masovnosti, njegovu specifičnost čine i različite okolnosti koje su doprinijele da on plane, kao i njegovo neobično rukovodstvo. U vrtlogu ustanka našlo se ne samo lokalno stanovništvo sa svojim četovođama, nego i grupa rodoljuba prispjelih iz Crne Gore i jedan izaslanik Vrhovne komande srpske vojske sa udaljenog Solunskog fronta, koji su se stavili na čelo pobunjenog naroda.

U tim razmjerama ustanak je trajao oko mjesec dana, ali su gerilske oružane akcije preživjelih ustanika i komita trajale i kasnije, da bi u završnici rata prerasle u odlučan sukob sa okupatorskim jedinicama u pojedinim mjestima Srbije i Crnoj Gore i doprinijele njihovom oslobađanju. Ustanak je bio praćen velikim herojstvom ustanika, među kojima je bilo i žena – najpoznatija je bila Jelena Šaulić, koja je potom četovala u durmitorskom kraju. Civilno stanovništvo je ustanicima pružalo veliku podršku.

Sve je plaćeno ogromnim žrtvama i stradanjima ljudi i masovnim uništenjem pokretne i nepokretne imovine, tako da se poslije rata pred državnim organima novouspostavljene Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca postavljalo pitanje odgovornosti za sve te događaje. Mnoge su nedoumice ostale i do danas, poslije isteka gotovo cijelog stoljeća, iako se o Topličkom ustanku raspravljalo u raznim prilikama, a neprestano se objavljuju novi dokumenti, svjedočanstva i rasprave o ustaničkim događajima. Ustanak je duboko urezan i u narodno pamćenje, pa su tako likovi nekih njegovih vođa i učesnika prešli u narodnu epiku i dobili mitske obrise. U svakom slučaju, cjelovita istorija Prvog svjetskog rata na tlu Srbije i Crne Gore ne da se zamisliti bez osvrta na Toplički ustanak, koji je bio mnogo šire ratno pregnuće nego što mu to naziv sugeriše, piše dr Luković.

MN: Ustanički duh nije ugašen

Bugarski okupator je u „Vojno-inspekcijskoj oblasti Morava” ubrzano prikupljao razbijene jedinice i dovodio borbene trupe s Rumunskog i Solunskog fronta. Austrougarski okupator je prikupio sve raspoložive snage u „Generalnom vojnom guvernmanu Srbija”, ali je tražio i pomoć od svoje vrhovne komande, tako da su došle u pomoć trupe s fronta na rijeci Soči. Čak su i Njemci odvojili jedan bataljon sa Solunskog fronta i poslali na ustaničko područje.

Ustaničke snage brojale su oko 15.000 boraca, ali su njihovo jezgro od oko 4.000 ratnika sačinjavali bolje naoružani i obučeni komiti. Uz pomoć artiljerije i avijacije neprijatelj je postepeno stezao obruč oko ustanika i povraćao jednu po jednu varoš, da bi 24. i 25. marta 1917. austrougarska i bugarska komanda proglasile kraj operacija na gušenju ustanka. To ipak nije značilo potpuno uništenje ustaničkih jedinica, a ostalo je aktivno oko 2.600 boraca. Ustaničke vojvode, sa svojim ljudstvom, izmicale su potjerama okupatora, stupajući povremeno u okršaje, naročito Kosta Vojinović.

Planine Kopaonik, Radan, Sokolovica, Pasjača, Vidojevica, Jastrebac i druge postale su utočišta preostalim ustanicima. U aprilu, koji je bio veoma hladan, nastalo je zatišje, a onda se iznenada pojavio iz svog skrovišta Kosta Pećanac i zakazao okupljanje ustanika. Obrazovao je odred od 1.200 ustanika i procijenivši da je u izgledu ofanziva srpske vojske sa Solunskog fronta preduzeo je u maju borbenu ekspediciju na Ristovac (u dolini Južne Morave) i Bosilegrad (tada na teritoriji Bugarske).

Ovaj Pećančev protivudar i Vojinovićeva izdržljivost u čestim okršajima pokaziva su da okupator nije postigao potpun uspjeh u slamanju ustanka. Oglasili su se i vojvode Milinko Vlahović, Toško Vlahović i Jovan Radović s preostalim ljudstvom. Toško Vlahović je dospio i na bugarsku granicu i vodio borbe u junu i julu, a Jovan Radović je djelovao jedno vrijeme u okolini Pirota, da bi se obojica vratili na područje oko planine Radan. Poslije povratka Toško Vlahović je poginuo u novembru 1917.godine.


(Nastaviće se)

---