-Piše: Nik Gašaj

Pod riječju fundamentalizam u najširem značenju koje ona može da ima, podrazumijevamo svako gledište koje stoji na stajalištu neizmjenjivosti nekih osnovnih istina, svetih istina, djela, stavova i rješenja u bilo kojoj oblasti ljudskog djelovanja (Muhamed Filipović). Fundamentalizam je, strogo uzevši, samo doslovno čitanje svetih spisa, dosledno poštovanje apsolutnih istina u svetim spisima, te u skladu s tim i odgovarajuće ostvarivanje mentalnih modela i kulturnih rituala u svakidašnjoj životnoj praksi (Paden). Fundamentalizam je u osnovi konzervativna reakcija na izazove modernizacije (Aleš Debeljak).
„Iako termin fundamentalizam nema ekvivalent u arapskom jeziku, nego je to zapadni proizvod, ipak se fenomen fundamentalizma, posebno u evroatlantskom javnom diskursu i njegovim vladajućim socijalno-mentalnim i kulturnim predstavama uopšte, pa i na nivou svakodnevne svijesti posebno uglavnom veže za islam. Pri čemu se, dakle, iz različitih razloga, predviđa da fundamentalizam ne figurira samo unutar islamskog svijeta nego da, i sa stanovišta svog povijesnog porijekla i sa stanovišta svoje djelatne moći, prije svega, karektizira određene orijentacije u hrišćanstvu”(Esad Zgodić).
Fundamentalistički pokreti savremenog svijeta nude na religioznom otkrivenju utemeljeni, univerzalni, apsolutni i sveobuhvatni recept korjenite reforme društvenih, kulturnih, ekonomskih i političkih odnosa, struktura i institucija. Fundamentalisti reaguju društvenim i političkim aktivizmom u javnoj sferi da bi postigli svoj cilj: vratiti primat božjim zakonima pred ljudskima i preoblikovati odnose religije i države. Poznato je da islamska teološka tradicija ni načelno ne priznaje podjelu vlasti između države i religije. Prema obavezujućem šerijatskom pravu, svi mogući načini osobnog i društvenog ponašanja proizlaze iz božje milosti i autoriteta, uključivši i instituciju državnog poglavara.
Otuda mentalitet koji producira politički fundamentalizam karakteriše i specifično osjećanje straha: to je stah od novog, neizvjesnog, neutabanog, nesigurnog. Dok je izvjesnost pod okriljem svetog Autoriteta. Ovdje strah imobilizira, naravno, kad je riječ o afekcijama nepredvidljivim, a oslobađa kad je u pitanju afekcija svetim, odnosno onim što je percipirano kao Izvor, Temelj, Prvobitnost, dakle, kao Apsolut.
Fanatizam ulazi u bitno određenje političkog fundamentalizma. Intolerancija prema Drugom i Drugačijem bitno je svojstvo političkog fundamentalizma, a pluralizam svjetonazora i političkih alternativa smatra se grijehom, jeresom, opasnim, što obavezuje na akciju uništavanja. Zato su destruktivna, maligna agresivnost i fanatizovana borbenost bitne odrednice političkog fundamentalizma. One izviru i iz fundamentalističke opsjednutosti misionarstvom ili mesijanstvom. Ako je politički fundamentalizam posjednik apsolutne Istine, onda ona ne može ostati ništa interno, ona se mora, što milom, a što silom, mesijanskim uznesenjem, pronositi svijetom kao apsolutna, univerzalna, vanvremena i sveobavezujuća Izvjesnost. I na ovom planu, politički fundamentalizam je borbeno jedinstvo ortodoksije, i to na planu recepcije apsolutne Izvjesnosti, i ortopraksije, sada na terenu socijalnog i političkog angažmana.
Na političkom planu, onda, politički fundamentalizam uobličava različita sredstva represije i destrukcije Drugog i Drugačijeg. Tu njegovu prirodu otkriva još jedno iskustvo s ideologijama: ono što Danijel Bel kaže za ideologije uopšte radikalno se kristalizuje u političkom fundamentalizmu kao ideologiji: “Oblivene apokaliptičkim žarom, ideje postaju smrtnonosno oruđe“.
Po svojim motivima, sadržinama, svrhama i metodama politički fundamentalizam može figurirati i opstajati samo tako što će se recipirati kao sakralizovana dogma. On i jeste najveća kristalizacija dogmatizma u njegovom idealno-tipskom, a to znači paradigmatičnom liku.
Pod političkim dogmatizmom podrazumijevamo, između ostalog, formaciju političkih ideja, vrijednosti, društvenih odnosa, institucija režima i mišljenja – djelovanja koje je koncepcijski autodefinisano kao supstancijalno, a ne akcidentalno, imanentno hermetički, a ne izvanjski u sebi zatvoreni sistem. Kao zaokruženi, inherentno statični entitet, politički dogmatizam predstavlja, istovremeno, skup sakraliziranih političkih aksioma koji posreduju svo socijalno bivstvovanje i cjelinu objektivnog duha ljudskih tvorevina, njegovih zajednica, naroda, nacija i država. Njihova sakralizacija proizlazi iz uobraženja da je politika otkrila i spoznala izvornu stvarnost, autentičnu istinu, sam istorijski um koji stoji iza vreve i slučajnosti empirije, dakle, sam Apsolut.
Kao autohermetizovani, pseudoteologizovani sistem, politički dogmatizam je po svojoj prirodi – idaptibilan. Na svaki novum odgovara zgusnutom zatvorenošću, nije sposoban za recepciju vankonfekcijskog, fanatično je sklon ignorisanju činjenica, promijenjenih okolnosti, subverzivnih alternativa. Istovremeno, otpada, do nestanka, sposobnost dogmatizovane političke ideologije da racionalno objašnjava dinamiziranu socijalnu zbilju, njene unutarnje ili manifestne tokove i u njoj probijuće nestereotipije. Umjesto slobodnog istraživanja, nastupaju okoštale ideološke formule. Racionalni kritički diskurs je zamijenjen vjerom u svetost ideoloških istina. Interpretacija svijeta kao pseudointerpretacija događa se kao formalizovana dedukcija iz sakralizovanog fonda ideoloških aksioma, jednostavnih recepata, mistificiranih, konačnih istina. Destrukcija objašnjavalačke i istraživačke sposobnosti, istovremeno, znači i destrukciju polemičkog mentaliteta, afekcije dijalogom i kritičkog diskursa uopšte.
U političkom kontekstu, dogmatizam „...kao idejna svijest birokratije, ne želi teorijsku misao nego mit, on nema potrebe za ideologijom nego za mitologijom, ne treba mu istina nego dogma, ne trpi naučno istraživanje protivrječnosti, nego apologiju stvarnosti“. Dogmatizam kao tupa vjera u Autoritet simbol je državne i svake druge birokratije, on je, uostalom, spiritus movens sve političke hijerarhije.
(Autor je politikolog)