- Piše: Nik Gašaj

Bez nezavisnog sudstva nema zaštite ljudskih prava i sloboda, niti pretpostavki za uspostavljanje pravne države i vladavine prava. U državama koje iz bilo kojeg razloga zanemaruju svoje sudstvo ili ga namjerno čine transmisijom političke volje, građanin kao ljudsko biće stalno je izložen nepravdama, proizvoljnostima i stradanjima. Prava i slobode građana na kojima počiva savremena ideja pravne države mogu biti stvarno obezbijeđena samo u zajednici koja je organizovana na načelu vladavine prava i zakonitosti. Da bi se zakonitost ostvarila, država mora da ima sudsku vlast koja je nezavisna, tj. potčinjena samo ustavu i zakonu. Zbog toga nezavisnost sudova i sudija spada u red onih načela na kojima se zasniva vladavina prava i ulazi u najuži pojam pravne države.

Već Opšta deklaracija o pravima čovjeka iz 1948. godine predviđa da svako ima potpuno jednako pravo da o njegovoj stvari, građanskopravnoj ili krivičnoj, pravično i javno raspravi i odluči nezavisni i nepristrasni sud (čl. 10). Evropska konvencija o ljudskim pravima iz 1950. (čl. 6) i Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima iz 1966. (čl.14) priznali su pravo okrivljenom da mu se sudi pošteno i javno u razumnom roku i od strane nezavisnog i nepristrasnog suda ustanovljenog zakonom. Način na koji je sudska nezavisnost garantovana u zakonima jedne države i način na koji se ono što je predviđeno zakonima sprovodi u praksi predstavljaju danas pokazatelj stepena kulture društvene sredine i kriterijum iz kojeg se izvodi zaključak o prirodi države i njenog pravnog sistema.

U čemu se sastoji problem sudske nezavisnosti? U društvu koje se nalazi na samom početku formiranja pravne države najvažnije i najaktuelnije pitanje koje se postavlja u vezi sa sudskom nezavisnošću je pitanje njenog uvođenja i stvaranja neophodnih uslova i pravnih sredstava za njeno ostvarivanje i zaštitu.

Teorijska i empirijska saznanja ukazuju da su za sudsku nezavisnost neophodne osnovne pravne i političke pretpostavke i instrumenti za njenu praktičnu zaštitu. Uvođenje sudske nezavisnosti pretpostavlja preduzimanje obimnih i složenih reformi u društvu i državno-pravnom sistemu.

Nezavisnost suda i sudija ne zavisi samo od pravnih propisa i garancija koje ti propisi sadrže, već dobrim dijelom i od svijesti o potrebi reformi u društvenom i pravnom životu, od volje relevantnih političkih snaga da se te reforme preduzmu, i od opštih društvenih prilika, kulture i mentaliteta građana, razvijenosti pravne svijesti i pravne tradicije, u čemu kultura, pravna svijest i moralna svojstva samih sudija imaju presudan značaj.

Kada je riječ o garancijama sudske nezavisnosti, one su mnogobrojne i raznovrsne i predstavljaju čitav sistem mjera različite prirode. Međutim, jedna, ma koliko bila važna i značajna, nije dovoljna, jer se uticaji na sud, koji ne dolaze samo sa jedne strane, moraju spriječiti u potpunosti. Oni ipak nisu istog značaja, jer su i sami izvori uticaja na sud različite moći, opasnosti i intenziteta. Po tome kriterijumu su najvažnije one garancije koje treba da spriječe uticaje moćne izvršne vlasti, ali sud mora biti oslobođen i od uticaja koji prilikom izricanja pravde može doći i sa mnogih drugih strana (od zakonodavne vlasti, političkih stranaka, zainteresovanih pojedinaca, udruženja, medija, javnog mnjenja, viših sudskih vlasti itd.).

Garancije mogu biti pravne, koje su izražene pravnim normama, i vanpravne, tj. socijalne i personalne, sadržane u opštim društvenim uslovima i u ličnosti samog sudije, koje se pravnim normama teško mogu ili uopšte ne mogu obuhvatiti. Pravne garancije malo vrijede bez ovih drugih. Unutrašnja nezavisnost sudije, čije garancije leže u osobinama njegove ličnosti, a ne u pravu, osobito je važna. Ona je rezultat slobodnog duha sudije i visokog morala.

Dalje, nema sudske nezavisnosti ni kada se javno komentarišu suđenja koja su u toku, naročito putem sredstava javnog informisanja, kada se osumnjičeni i okrivljeni, još prije sudskog postupka i u toku prvih faza krivičnog postupka, u komentarima u štampi i na televiziji prikazuju javnosti u najgoroj mogućoj svjetlosti, a njihovo djelo kao već utvrđeno krivično djelo. To predstavlja opasno prejudiciranje sudske odluke, suprotno presumciji okrivljenikove nevinosti i uticaj na sud, čija je dužnost da donese nepristrasnu odluku na osnovu sopstvene ocjene činjenica slučaja i svog shvatanja zakona, bez ogranjičenja, uticaja, podsticanja, pritisaka, prijetnji ili miješanja, neposrednih ili posrednih, sa bilo koje strane i iz bilo kojeg razloga (čl. 2.02. Montrealske deklaracije).

Kakvo pravosuđe imamo? S tim u vezi, ukazujem da građani godinama podnose veliki broj pritužbi ombudsmanu Crne Gore na rad sudova zbog odugovlačenja sudskog postupka, nezakonitosti sudskih presuda, ali i zbog zloupotreba procesnih ovlašćenja. Dakle, radi se o njihovoj zakonskoj odgovornosti i direktnom kršenju čl.6 Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava. Stoga proizlazi da pravda ne samo što nije stigla u crnogorsko pravosuđe već je i zakonitost problematična.

Kao što je poznato, na konferenciji za medije Nacionalnog savjeta za borbu protiv korupcije na visokom nivou (21.4. 2021), između ostalog je istaknuto: Sudijama i tužiocima Vlada je davala stanove i kredite suprotno Zakonu o održavanju stambenih zgrada, a da su oni prikupili informacije o podjeli oko 25 miliona eura kredita za oko 175 funkcionera i 405 državnih službenika i namještenika; da je za mandata tehničke vlade podijeljeno 119 stanova; da je to samo jedan segment onoga šta se dešavalo sa dodjelom stanova i stambenih kredita funkcionerima po povlašćenim uslovima, jer je veći dio dokumentacije o dodjeli stanova uništen, kao i da sve to predstavlja klasičnu korupciju i veliko oštećenje javnog državnog budžeta. Samim tim, ne može se govoriti ni o nezavisnosti pravosuđa i podjeli vlasti, niti o vladavini prava. Stoga, u pravosuđu su neophodne suštinske reforme. Kvalitet svake institucije bitno zavisi od kvaliteta ljudi koji ih vode i koji u njima rade. Nažalost, kod nas se često vodila pogrešna i neodgovorna kadrovska politika. Naime, na pojedine značajne pozicije naše države i društva izabrani su nekompetentni kadrovi, odnosno mediokriteti, politički podobni i poslušni pioni. Pravni sistem najbolje legitimiše njegovo pravosuđe, ali ga isto tako i loše pravosuđe najbrže i najefikasnije – delegitimiše.

(Autor je politikolog)

---