-Piše: Nik Gašaj

Kao što je poznato, parlament Crne Gore je izabrao novu vladu na čijem je čelu profesor Zdravko Krivokapić čime je u opoziciju nakon 30 godina otišla Demokratska partija socijalista (DPS) predsjednika Mila Đukanovića. Novoj vladi su čestitali predstavnici Evropske unije: evropski komesar za proširenje Oliver Varhelji i portparolka Evropske komisije Ana Pisonero Hernandes. Oni su istakli da EU pozdravlja posvećenost nove vlade reformskoj agendi Unije i raduju se saradnji sa novom vladom i parlamentom na refomama i prioritetima vezanim za EU, u interesu svih građana. Dodali su da je Crna Gora dobro napredovala u procesu pristupanja EU, ali je potrebno preduzeti dalje korake. Stoga, mjeseci koji su pred nama moraju se iskoristiti za produbljivanje i ubrzanje političkih, pravnih i ekonomskih reformi, posebno u oblasti vladavine prava, gdje su sledeća prekretnica poglavlja 23 i 24.

Takođe, novoj vladi su čestitali izbor: američka ambasada i ambasada Velike Britanije u Podgorici, predsjednik Republike Srbije Aleksandar Vučić i predsjedavajući BiH Zoran Tegetlija i dr. Američka ambasada u Podgorici je saopštila: „Radujemo se saradnji sa premijerom Zdravkom Krivokapićem i njegovim timom na ubrzanju reformi neophodnih za pristupanje Evropskoj uniji, i na produbljivanju našeg partnerstva”, dok je ambasadorka Velike Britanije, Medoks, na Tviteru navela da se radi o istorijskom događaju. Ona je istakla da se britanska ambasada raduje bliskoj saradnji na zajedničkim prioritetima poput evroatlantske bezbjednosti, borbe protiv organizovanog kriminala, jačanja vladavine prava i dr.

Ideja o pravnoj državi, odnosno o vladavini prava vezana je za jedan od najvećih problema čovjeka, za pitanja organizovanja vlasti. Naime, priroda vlasti i priroda čovjeka su vrlo problematične kategorije. Vlast je koliko nužna toliko i opasna pojava, jer je sklona enormnom širenju, a čovjek, kao nosilac vlasti i nesavršeno biće, sklon zloupotrebi vlasti.

Osnovni problem je uvijek bio na čemu vlast treba da se zasniva i kako treba da se vrši, a da to bude u opštem interesu građana. Time se problem njenog ograničavanja u osnovi svodi na pitanje – kako spriječiti njeno privatizovanje u bilo kojem obliku. Stoga, koncept pravne države je jedan od najozbiljnijih pokušaja koji danas nema alternativu. On je nastao u jednom širem evropskom kontekstu novog vijeka, kao izraz ideje o značaju zakona u uspostavljanju i funkcionisanju vlasti. Ovo stanovište pretpostavlja primat vladavine zakona spram vladavine ljudi, tj. ne pod čovjekom, nego pod zakonom. Platon je upozoravao da upravljači moraju biti „sluge zakona”, jer „u državi u kojoj zakon zavisi od vlasti upravljača i gdje on sam nema snagu ja vidim da je spremna propast”. I Aristotel je naglasio da je „bolje poštovati zakon”, pored ostalog i zbog toga što on „nema strasti”, a ne „upravljača sa strastima”. Čuven je i Ciceronov iskaz da moramo biti sluge zakona kako bismo bili slobodni.

Pravna država poštuje čovjeka i građanina i shvata ga kao cilj, a ne kao sredstvo. Ne živi građanin za državu i radi države, već obratno – država postoji zbog i radi građana. Jedan od važnih principa vladavine prava jeste univerzalizacija. To znači da pravne norme moraju biti univerzalno primjenljive i jednake za sve.

Pravna država je jedna emancipatorska ideja o opštoj pravnoj jednakosti, sigurnosti i predvidljivosti. Ona počiva na ideji da pravna pravila, sve dok važe, imaju podjednaku obavezajuću snagu i za upravljače i za one kojima se upravlja. Suština prava s moralne i praktične strane, odnosno pravna načela su: pošteno živjeti, drugoga ne vrijeđati i svakome dati ono što mu pripada. O vladavini prava najsuštinskiji sastojak je razumnost, racio, kao i zahtjev da pravo mora voditi računa o ideji pravde i pravičnosti, jer je to osnov svake dobre vladavine. S tim u vezi, poznato je pravilo: „Ne činiti nikada drugom ono što ne želite da vam drugi učini”. Ovo zlatno pravilo je rezulat traženja minimuma koji bi razumni ljudi morali da poštuju ako žele da žive jedni s drugim u miru i da sarađuju.

U pokušaju da se ostvari ideja vladavine prava oni koji tome teže suočavaju se od davnina, a i danas, s nizom prepreka, kao što su: apsolutna vlast, partijska država, anomija, korumpiranost pravnog i političkog sistema (koju ne treba uzimati samo u onom uobičajnom značenju izraza podmićivanje, već u onom kako su ga shvatili veliki politički filozofi: korumpiranje – kvarenje sistema nastaje kad vlast favorizuje interese onih pojedinaca ili grupa koji vlast vrše, a na račun opštih interesa); autoritarna politička kultura; nedostatak demokratske tradicije; primjena načela vladavine prava na način koji potire samo to načelo; ideološko ili nacionalističko sljepilo, koje proizvodi netrpeljivost, nedovoljno znanje kojim bi se prišlo rješavanju nekih krupnih problema; nepotizam kadrovske politike, plemenska i konzervativna svijest; partokratija, odnosno partijsko manipulisanje demokratijom, kao i pravni i politički monopoli.

Za ostvarivanje vladavine prava potrebno je više (pred) uslova i determinanti: izgrađivanje slobodnog i autonomnog društva, ograničavanje političke volje, a naročito samovolje, politička instrumentalizacija, pluralistička demokratija, poliarhija, razvijeno civilno društvo, razvijeni parlamentarizam (da poslanici budu autonomni i slobodni, stručni i moralni, kao i da budu predstavnici naroda, a ne partijski glasnogovornici), kvalitetna nacionalna legislativa (tj. racionalna i umna pravila), kritička distanca prema sadržini pozitivnog prava, pravednost u stvaranju i primjeni zakona, jemstva za slobodu i sigurnost građana, vertikalna i horizontalna podjela vlasti i disperzija političke moći, nezavisno sudstvo, moralna autonomija, građanska hrabrost i veliko znanje pravnika, naročito sudija, kao i njihova međusobna podrška i solidarnost, brojna i uticajna srednja klasa, kao i izgrađivanje demokratske svijesti i demokratske političke i pravne kulture.

I da zaključim: u cjelini gledano, u zemljama u tranziciji Zapadnog Balkana, a time i kod nas, pravna država, odnosno vladavina prava, više je jedan ideal, čijem ostvarivanju valja postupno težiti, nego opipljiva stvarnost, više teorija nego praksa i više ideja nego institucija koja efikasno funkcioniše. Ona stvarno na ovim prostorima u svom „čistom” obliku nije moguća. Doduše, ona može biti manje ili više realizovana, pa se može postaviti pitanje od kog momenta de fakto postaje pravna. Mora postojati određeni minimum parametra koji podrazumijeva model pravne države, odnosno vladavine prava, ispod kojih se ne smije ići, jer nasuprot tome, to bi bilo samo prostor za manipulisanje ovom idejom.

(Autor je politikolog)

---