- Piše: protojerej-stavrofor Slobodan Boban Jokić

”Ovih dana u Crnoj Gori se mnogo govori o sekularnom društvu, sekularnoj državi i ulozi vjere u njima. Velike polemike izazvala su dva događaja. Jedan je vršenje vjerskog obreda u Opštini Budva pred početak rada nove skupštinske većine i drugi poziv učiteljice iz Bara djeci iz svog razreda da prisustvuju molebanu u Crkvi za početak nove školske godine (o ovom drugom narednih dana). Mnogi su osudili ova dva događaja kao miješanje vjere, a samim tim narušavanje sekularnosti države i insistirali na tome da je to povratak u neki srednji vijek ma šta on bio i da to nema veze sa civilizovanim društvima i savremenim državama u kojima Crna Gora pretenduje da se nađe. Ovim kratkim osvrtom želimo da pokažemo kakav stav danas imaju savremene građanske, demokratske i sekularne evropske države u odnosima sa crkvama i vjerskim zajednicama u javnoj sferi.

Riječ sekularno razvijala se tokom vremena. Na prvu upotrebu pojma sekularizacije (saecularizatio) nailazi se nakon pregovora za mir u Vestfaliji 1648. U toku 19. vijeka značenje pojma sekularizacije je dao G. J. Holyoake, a ovim pojmom bavili su se između ostalog teoretičari Jinger, Daglas, teolozi Mel i Meland, istoričar Kaler, kao i Maks Veber, Antonio Grumel, Enriko Ruskoni, Mirča Elijade i drugi.

Kada ljudi čuju riječ „sekularno”, obično prvo pomisle na Zapad gdje se čini da je religija bilo nepostojeća, bilo marginalizovana ili privatizovana, tj. da je strogo privatna stvar pojedinca i da nema i ne smije imati nikakve veze sa javnim životom.

Međutim, da li je to tako na Zapadu?

Iako sve države članice EU garantuju slobodu vjeroispovijesti, u evropskim zemljama nema jedoobraznog modela odnosa između države i crkava i vjerskih zajednica. Modeli odnosa između njih mogu da se odrede u širem obimu, od relativno striktne odvojenosti, ali bez izostanka uzajamnih veza i podrške, do postojanja državnih crkava, ili dominantnih religija. Treći model, pored dva pomenuta koji je meni i najbliži, polazi od obostrane nezavisnosti crkve i države, ali priznaje da one u isto vrijeme obavljaju mnoštvo zajedničkih zadataka i u mnogo čemu su prepletene. Evo nekoliko primjera.

Za najsekularniju zemlju EU smatra se Francuska, ali i pored toga u članu 2 zakona iz 1905. koji je prenesen u važeće zakonodavstvo jasno se predviđa obavljanje vjerskih aktivnosti u javnim ustanovama i po tim važećim rješenjima sprovode se u javnim bolnicama, zatvorima, vojsci itd. (Kada je nedavno u Francuskoj umro čuveni francuski šansonjer, kompozitor i glumac Šarl Aznavur jermenskog porijekla, potpuno prirodno je bilo prisustvo komemorativnoj ceremoniji episkopa koptske Crkve kojoj je kao vjernik Šarl i pripadao. Vjerska služba, iako obavljena u krugu porodice i bliskih prijatelja, takođe je bila dio državnog protokola sahrane pa niko nije dovodio u pitanje sekularnost Francuske).

U mnogim sjevernoevropskim društvima, iako je učestvovanje u religijskom životu malo, zvanične Luteranske crkve i dalje igraju važnu socijalnu ulogu u ovim društvima, što nailazi na podršku većine građana. U Engleskoj kraljica je istovremeno i predstojatelj Anglikanske crkve, a u Domu lordova koji je gornji dom Parlamenta Ujedinjenog Kraljevstva sjedi 25 biskupa. U Grčkoj država finansira plate i penzije za sveštenstvo, osigurava monahe i crkva ima razne poreske olakšice. Država je zadužena za sve troškove svešteničkog obrazovanja. Sveštenici služe u bolnicama, oni služe i u vojsci i policiji gdje im je priznat oficirski položaj, a svi oni primaju platu iz državnog budžeta. Prije neki dan čitali smo vijest da je u Grčkoj osvećen parlament (nešto slično se desilo u Budvi doduše na lokalnom nivou) na početku njegovog godišnjeg rada i da je službu osvećenja obavio arhiepiskop atinski u prisustvu poslanika kao i predsjednika Grčke.

Model kooperativne odvojenosti između crkve i države najizrazitije egzistira u SR Njemačkoj. U sklopu tih odnosa na primjer Ustavom je regulisano da su nedjelja i vjerski praznici, priznati od strane države, zaštićeni zakonom kao neradni dani i dani duhovnog prosvećivanja. Ta kooperativnost se vidi i u potrebi za vjerskom službom i pastoralnom njegom u vojsci, bolnicama, u zatvorima ili u drugim javnim institucijama. U Njemačkoj je iako postoji odvojenost, podjela crkava i vjerskih zajednica od države, istovremeno ustavno osigurana forma saradnje između njih a sve zarad potreba ljudi.

U Španiji iako nijedna religija ne može imati status državne, Ustavom je predviđena saradnja između države i Katoličke crkve i drugih vjerskih zajednica što između ostalog podrazumijeva da je u pojedinim javnim ustanovama omogućeno vršenje vjerskih aktivnosti. Za vjernike katoličke vjeroispovijeti predviđeno je da u vojsci djeluju vojni sveštenici koje određuje i kojima upravlja vojni biskup imenovan saglasnošću Crkve i države. Vojni sveštenici plaćaju se iz vojnih fondova, a vojska proslavlja pojedine katoličke vjerske praznike, ili uzima učešća u njima. Suštinski istovjetan sistem predviđen je i u javnim bolnicama. U SAD je vrlo jasno da religija i dalje igra veoma važnu javnu ulogu, naročito u politici, kako u izbornom procesu tako i u zakonskim propisima u vezi sa kontroverznim pitanjima. (Najnoviji slučaj izbora kandidatkinje Ejmi Koni Beret za sudiju Vrhovnog suda koju je predložio predsjednik Tramp je najbolji primjer. Naime, ova kandidatkinja je pristalica konzervativnih stavova, tradicionalne porodice, protivnica abortusa i sl. Ona svoje stavove temelji na njenoj rimokatoličkoj vjeri kojoj pripada. Kada su joj prebacili da „dogma jako kuca u njoj“ uzvratila je: „ Ako me pitate da li ozbiljno shvatam svoju katoličku vjeru: da shvatam je ozbiljno“ i nastavila da njena religijska pripadnost i njena vjera neće uticati na njene obaveze kao sudije. Čak je na jednom predavanju rekla da je njena karijera u pravosuđu samo „sredstvo do cilja“ a da je cilj „izgradnja Carstva Božijeg“. Sve to joj ne smeta da u Americi koja je strogo sekularna zemlja bude birana na doživotno mjesto sudije Vrhovnog suda). Nije zgoreg dodati još neke religijske elemente u javnom životu SAD. Na svakoj novčanici te sekularne države piše: Mi vjerujemo u Boga. U centralnom holu Kongresa, na najvidljivijem mjestu, ogromnim zlatnim slovima je ispisano: Mi vjerujemo u Boga. Sjednice Predstavničkog (Donjeg) doma Kongresa počinju molitvom. U samom Kongresu postoji i kongresna kapela kao molitveni, duhovni prostor koji služi za duhovne potrebe kongresmena, senatora i službenika Kongresa.

Možemo zaključiti da je danas činjenica da religija, iz različitih istorijskih razloga, ima različitu ulogu u društvu na zapadu i da je na Zapadu prisutno pluralističko društvo čiji građani su zaštićeni zakonima koji afirmišu njihova prava i slobode vjere. Zapad je sekularan u smislu da se zapadnim društvima više ne upravlja uz pomoć jedne zajedničke religijske pripadnosti koja oblikuje kulturne i zakonske strukture, te u tom smislu se pokušava obezbijediti religijski pluralizam, gdje sve vjere imaju glas u javnom političkom prostoru. Ali, ponovimo, veoma je važno zapamtiti da ako pod ’sekularnim’ podrazumijevamo agresivni pokušaj da se religija privatizuje i ućutka u javnoj političkoj sferi, ili čak eliminiše, onda to nije ono što se događa na Zapadu. Na Zapadu danas niko više ne vjeruje da će religija prosto otići ili biti eliminisana kao što danas u Crnoj Gori to neki pokušavaju da urade pozivajući se na zapadni sekularizam. Ono što bi ovdje dodali da, osim Francuske, pa i kod nas sekularnost nije ustavna kategorija. Odvojenost crkve i države tako nije isto što i sekularnost. Tako da možemo slobodno reći da je kooperacija danas ključni pojam u odnosima između crkve i države u državama Evropske unije, a poslije pada komunizma i u cijeloj Evropi.

Da završimo sa stavom prof. dr Gerharda Robersa, sudije Ustavnog suda SR Njemačke, u kojem posebno ističe da je društveno-politički angažman crkava i vjerskih zajednica u razvijenim demokratijama poželjan odnosno očekivan (npr. princip „javne dužnosti” u Njemačkoj) i ni na koji način ne povređuje princip sekularnosti države. Ustavom zagarantovana sloboda crkvi i vjerskih zajednica postoji samo onda kada ove zajednice imaju punu slobodu djelovanja u sekularnom svijetu. On jasno naglašava da iz perspektive evropskog prava sekularna država jeste država koja poštuje i garantuje autonomiju vjerskih zajednica, stvara uslove za njihovo nesmetano djelovanje i očekuje njihov doprinos demokratskom razvoju društva.

---