-Piše: Milan Mišić

U svim jezicima postoje logičke besmislice koje spajaju nespojivo: primjer za to u našem jeziku je „drveno gvožđe”. Postoje, međutim, fenomeni koji se najbolje opisuju baš tako, međusobno isključivim pojmovima. Jedan od njih koji odnedavno dominira u globalnoj politici je „demokratska diktatura”.
Na prvi pogled, to može da se svrsta u oksimorone ranga „mudra budala” ili „pametna glupost”, ali ako se podsjetimo da Kina svoj sistem opisuje kao „demokratsku diktaturu”, stvar postaje sasvim ozbiljna.
Pogotovo što su demokratske diktature u postojanom usponu, kao rezultat takođe na prvi pogled nezamislivog trenda: sve je više izbora, a sve manje demokratije.
Kako je došlo do toga da se spoje „volja naroda” koji bira svoje predstavnike u vlasti i na taj način ih kontroliše - i koncentracija vlasti u rukama jednog čovjeka pri čemu su ograničenja koja predviđaju ustav, zakoni i institucije, samo fasada?
Reklo bi se spontano, na početku neprimjetno, a danas čak samohvalisavo. Počelo je, poslije pada Berlinskog zida, s naivnim uvjerenjem o „kraju istorije” koju donosi pobjeda liberalne demokratije, da bi se stiglo do toga da demokratija može da bude i „iliberalna” - sistem u kojem se lideri biraju na izborima, ali potom odbijaju da se pridržavaju liberalnih normi, prilagođavajući institucije tako da obezbijede garancije - da će ponovo biti izabrani.
Danas se konstatuje da „u prosjeku svijet postaje manje demokratski po prvi put u nekoliko decenija”, pri čemu je „iznenađujući obrt” što se to događa dok se u sve više zemalja sve češće „provjerava narodna volja”.
Nije pošteđen ni tobožnji „svjetionik demokratije”, Amerika, koja je po kvalitetu demokratskih institucija 2012. godina bila na 5. mjestu, da bi se danas, sa Trampom u Bijeloj kući, srozala na 31. Ovu rang-listu sačinjava inače „Fridom haus” („Kuća slobode”), nevladina organizacija koju finansira američka vlada.
Kao razlozi za ovo degradiranje u ovogodišnjem izvještaju navode se smanjivanje transparentnosti vršenja vlasti, slabljenje moći zakonodavne grane, povećana uloga novca (i stranog miješanja) u izborni proces i, u cjelini, nezapamćena erozija demokratskih standarda.
Dok Tramp „predsjedava globalnom zalasku demokratije”, demokratsko nazadovanje je veoma primjetno i u Evropi, naročito na njenom istoku, pri čemu se za barjaktara „iliberalizma” proglašava mađarski premijer Viktor Orban. Društvo mu pravi turski predsjednik Redžep Tajip Erdogan, koji je svoj položaj dodatno utvrdio na nedavnim izborima održanim u uslovima vanrednog stanja (i rekordnog broja zatvorenih novinara).
Slično je i u Poljskoj, gdje vladajuća Partija prava i pravde svoju većinu koristi da izvršnoj vlasti podredi ne samo zakonodavnu, nego i sudsku. Poljska je inače posebna zbog toga što se tamo za sve ne pitaju ni premijer ni predsjednik, nego lider vladajuće partije Jaroslav Kačinski.
Ove lidere (uz njihove zapadne pandane iz Austrije i Italije) nazivaju još i populistima - što je eufemizam za demagoge - ali činjenica je da je riječ o ljudima koji su na vlast došli - i na njoj ostaju - voljom izborne većine, kao i da su često zaista popularni.
Nema jednostavnog objašnjenja za ovaj fenomen. Liberalni poljski političar Adam Mihnjik je upotrijebio efektnu metaforu: „Ljepotica ponekad ode u krevet sa budalom”, pri čemu je ljepotica demokratski proces, a budala kandidat koji nudi brza rješenja za teške probleme.
Usponu populista doprinose mnogi faktori: opšti porast nepovjerenja prema sistemu i tradicionalnoj političkoj eliti, ekonomska stagnacija, učinak globalizacije koja stvara novu klasu, „prekarijat” - one koji rade samo povremene i privremene poslove - a nadasve strah izazvan velikim talasom migranata 2015/‘16. koji je za rezultat imao dramatičan rast ksenofobičnog nacionalizma - prepadnutosti od „hordi” neprilagodljivih stranaca.
U pozadini su i velike demografske i identitetske krize u istočnim društvima. Kako je to lucidno uočio bugarski politikolog Ivan Krastev, velikoj navali migranata sa Bliskog istoka i iz Afrike u Evropu, prethodili su veliki talasi emigranata iz jednog njenog dijela u drugi. Sa evropskog istoka na evropski zapad, sa istim motivom koji je pokrenuo i zbjegove sa juga - boljim životom - preselili su se milioni Poljaka, Rumuna, Mađara, Bugara i drugih.
Samo u Velikoj Britaniji danas živi oko milion Poljaka, Letonija je od 1989. izgubila 27 odsto stanovništva, Litvanija 27, a Bugarska 21 odsto! Kod nas se to opisuje doskočicom „emigriram čim diplomiram”.
Sve ovo populistima pruža ono što im je najpotrebnije: strah naroda od krize, od „gubljenja identiteta”, od „zavjere neprijatelja”...
Demokratija zato može da bude na čekanju, što stvara utisak da se ljepotica i udala za pokvarenjaka, a kad će to da shvati, ne zna se.
(Autor je bivši glavni i odgovorni urednik „ Politike”)