-Priredio:

MILADIN VELjKOVIĆ


Žene koje su bile partijski angažovane, po dolasku u odrede su dobijale partijske zadatke i djelovale, prije svega, na manjim partijskim funkcijama, uglavnom kao politički delegati ili članice odredskog rukovodstva. U partizanskim odredima najčešće su žene dosezale do funkcija zamjenica političkog komesara. Samo su dvije žene – Živka Damnjanović i Natalija Dugošević – imale dužnost političkih komesara odreda, koju su obavljale tokom ustanka 1941. godine. Žene su, naporedo sa dodijeljenim pozicijama, učestvovale i u borbama, ali i u drugim poslovima od bolničarskih do kuvarskih i kulturno-prosvjetnih. Prema biografskim podacima iz publikacije „Žene Srbije u NOB”, od 521 žene koja je učestvovala u narodnooslobodilačkim odredima 32 (6,1%) bile su borci, 85 (16,3%) vršilo je partijske funkcije u odredima (političke komesarke, zamjenice političkih komesara, članice polit odjela), a najveći broj, njih 116 (22,2%) bile su bolničarke. Slična situacija je bila i kod glavnine partizanskih snaga. Od žena koje su učestvovale u bici na Sutjesci najveći broj njih bile su bolničarke (1.434), slijedile su žene na borbenim dužnostima (1.179), zatim politički delegati vodova (88), referenti saniteta (43) i zamjenice političkih komesara četa (22).

Iako je procentualno najmanji broj partizanki bio na isključivo boračkim dužnostima, uprkos patrijarhalnom zaziranju i neprihvatanju uloge žene kao borca, simbol partizanskog otpora kod stanovništva u Srbiji postala je jedna žena. Bila je to Božidarka Damnjanović Kika. Prema sjećanju Miloša Markovića, koji je u vrijeme okupacije bio mladić nastanjen u Pružatovcu kod Kosmaja, sam spomen i pojava Božidarke Damnjanović izazvali su uzbuđenje i predstavljali simbol otpora okupatoru: „Božidarka Damnjanović, poznatija po nadimku Kika, bila je najpoznatija partizanka u našem kraju i vjerovatno u cijeloj Srbiji. Kod nas je njeno ime bilo poznatije nego ime Tito, ma kako to nekome izgledalo danas čudno. Tito nije bio nešto posebno poznat u Srbiji sve do dolaska Rusa. Bila je neosporni simbol otpora Njemcima, ma šta danas neko mislio o partizanima.” Ona je kao žena, ponašanjem i izgledom, znala da se prilagodi očekivanjima seoskog svijeta, ali i potrebama ratovanja. Iako joj je to otežavalo kretanje, nije nosila pantalone, već suknju, a ponekad i crninu. Bila je seljački obučena da bi se uklopila u okolinu, a često je radi kamuflaže nosila vunu i vreteno. Božidarka Damnjanović je vršila snažan uticaj na seoske djevojke kojima je predstavljala vrstu uzora. Njenom ugledu doprinosila su i poznanstva sa velikim brojem ljudi, a na porast njene popularnosti uticala je i činjenica da je stanovništvo širilo o njoj nevjerovatne priče, da je neuhvatljiva i nepredvidljiva, kao i da se poput hajduka pojavljuje tamo gdje je niko ne očekuje. Uprkos dokazanom junaštvu, i Božidarka Damnjanović je patila od opterećenja i strepnje da će se kao žena naći saborcima na teretu, što ju je podsticalo na dodatne napore u želji da se dokaže.

Potrebno je imati u vidu da Božidarka Damnjanović prije rata nije bila aktivna u komunističkom pokretu. Tokom okupacije je u partijskim izvještajima opisivana kao „domaćica sa nešto škole”, čestita i neustrašiva, a posebno je naglašavana njena popularnost u narodu, uz napomenu da su joj potrebni teorijska izgradnja, samostalan rad i staloženost. Damnjanović je postala simbol partizanskog otpora i nepobjedivosti do te mjere da su o njoj u narodu ispjevane pjesme. Visoko uzdizanje uticalo je da su od nje istovremeno i zazirali. Glasine o njenom „razbojništvu” morile su i beogradsko stanovništvo koje je slušalo priče o navodnim mučenjima koje je vršila. [...] I pojedini ravnogorci su u sjećanjima priznavali da je Damnjanović postala „strah i trepet Kosmaja i okoline”. Čak su i pojedini pripadnici redova JVuO, pokolebani u svoje snage, vjerovali u njenu nepobjedivost.

Božidarka Damnjanović je od februara 1942. bila članica Sreskog komiteta za Kosmaj, a tokom avgusta 1942. ušla je u sastav Okružnog povjereništva u Mladenovcu. Kada je u maju 1943. obnovljen Kosmajski partizanski odred, ona je stekla funkciju zamjenice političkog komesara. U svom radu bila je prilično prepuštena snalaženju, a uprkos popularnosti, od strane Partije, ni u ratu ni nakon njega, nije joj bilo ukazano značajnije povjerenje. Njena energičnost i temperament su vjerovatno imali udjela u tome.


(Nastaviće se)

---