-Priredio:

MILADIN VELjKOVIĆ


Uprkos značajnom doprinosu žena i njihovom stradanju, pitanje njihovog statusa u odredima je neprestano iznova pokretano, uz česte napomene o lošem tretmanu i teškom položaju žena u jedinicama. Naporedo sa nastojanjima da se ženama obezbijedi ravnopravno mjesto, mnogo uvreženije u partizanskim odredima na jugoslovenskom području opstajala je diskriminacija žena i tradicionalna podjela poslova. Iako je često isticano zalaganje žena, njihova hrabrost i doprinos, ponavljale su se zamjerke da se ženama uskraćuje prijem u odrede, da se zbog vojnog neiskustva u odredima drže van borbi, da se one koje ne umiju da rukuju oružjem upućuju u oštre borbe gdje besciljno ginu, da im se dodjeljuju isključivo uloge kuvarica i konjovodaca, da se tretiraju kao sluge, kao i da se na njih gleda sa potcjenjivanjem.

Uprkos nastojanjima, negativna praksa u odnosu prema ženama je opstajala. Krajem februara 1944. stizale su primjedbe da se žene u odredima nalaze u potčinjenom položaju, da se uglavnom smatraju nepotrebnim teretom i upotrebljavaju za „sporedne ženske poslove”, ali i da su istovremeno i najlošije obučene, da se ne vodi računa o njima i da se one preopterećuju. Inicijatori takvog ponašanja prema ženama bili su rukovodioci odreda, što se prenosilo na cjelokupno ljudstvo i uticalo na pasivizaciju žena u odredu.

Potreba ravnopravnosti žena u odredima naglašavana je i u najvažnijim aktima partizanskih odreda u Srbiji, što ukazuje i na postojanje suprotne prakse. Na partijskom savjetovanju vojnih i političkih rukovodilaca partizanskih odreda i bataljona iz Šumadije i zapadne Srbije avgusta 1943, osim isticanja da su žene ravnopravne sa muškarcima u odredu, posebno je naglašavano da se onima koje vrše vojne dužnosti ne smiju povjeravati izvanredni poslovi kao što su kuvanje, pranje i krpljenje, ukoliko vrše svoje redovne dužnosti kao i muškarci. Slični stavovi ponovljeni su i u Uputstvu štaba Prvog šumadijskog NOP odreda „Milan Blagojević” za vojnopolitički rad u jedinicama od 25. aprila 1944. godine. U junu 1944. Petar Stambolić je kao komandant Glavnog štaba NOV i PO Srbije isticao da se od strane štabova brigada i ostalih vojnih i političkih rukovodstava osjeća zapostavljanje žena. Naročito je naglašavao da se događalo da se odbija prijem seljanki u vojsku i da je upadljivo da u jedinicama ima malo žena koje vrše dužnosti vojnika i političkih rukovodilaca, kao i da se kod boraca primjećuje potcjenjivanje žena, što je kritikovano kao štetna praksa. Ovom prilikom je zahtijevano da se prestane sa potcjenjivanjem žena od strane pripadnika odreda.

Izlaganje fizičkim naporima, nedovoljna ishrana i nepostojanje osnovnih uslova za održavanje higijene, uglavnom nijesu bili prepreka za učešće žena u odredima, iako njihova kasnija sjećanja ostavljaju upečatljiv utisak o traumama koje je izazivao takav način života. Među muškim pripadnicima odreda malo je bilo razumijevanja i uviđavnosti za ženske intimne higijenske potrebe. Održavanje lične higijene predstavljalo je čest problem, ali i dodatnu obavezu ženama u muškom okruženju, pošto se često od njih tražilo da peru veš muških saboraca, što je predstavljalo jedan vid patrijarhalnog odnosa, ali i dodatno opterećenje za ženu na borbenoj dužnosti.

Nejednak tretman i nizak status žena ogledao se i u postojanju stava da su žene, pored postojećih obaveza, dužne da obavljaju „ženske poslove”, od kuvanja i pranja veša do nošenja vode.Ove pojave bile su prisutne od samog početka ustanka. Partizanka Vera Crvenčanin je 1941, zajedno sa drugim ženama u Kosmajskom odredu, prala veš za odred. Muškarci su odobravali kada žene dobrovoljno preuzmu na sebe poslove čišćenja i spremanja. S druge strane, odbijanje žena da vrše sporedne poslove izazivalo je negativne reakcije. Saveta Javorina, iako sanitetski referent Rasinskog odreda, a zatim jedno vrijeme i pomoćnica puškomitraljesca, izazvala je podozrenje i čuđenje boraca zbog odbijanja da im pere i krpi veš. Uprkos strahovanju od reakcija, ugled u odredu uspjela je da izgradi svojom hrabrošću. Iako su postojali pokušaji da se suzbije, ženska obaveza pranja veša bila je prisutna i kod žena koje su učestvovale u oslobođenju Beograda, a koje su prale i krpile rublje i uniforme za svoje saborce.


(Nastaviće se)

---