Demobilizacija žena vršena je od 1944. isključivanjem žena iz borbenih redova, pošto se vojska već mogla osloniti na muške regrute i preoblikovati iz gerilske u regularnu vojsku. Tokom 1944. započelo je i povlačenje bolničarki iz borbenih jedinica i slanje na rad u bolnicama ili na političke dužnosti. Tokom 1945. pravljeni su spiskovi žena koje žele da istupe iz vojske, a zatim je u avgustu donijet Zakon o demobilizaciji starijih godišta obveznika, žena i hranilaca u Jugoslovenskoj armiji i mornarici po kome je ova lica, osim neophodno potrebnih, bilo potrebno otpustiti tokom naredna dva mjeseca.

Iako je taj broj vjerovatno pretjeran, procjenjuje se da je na području Jugoslavije od 1941. do 1945. oko 100.000 žena stupilo u partizanske vojne redove, a da je tokom rata poginulo oko 25.000 i ranjeno oko 40.000 žena. Brojnost žena i njihovo učešće u narodnooslobodilačkom pokretu u Jugoslaviji predstavljaju jedan od izuzetnih fenomena Drugog svjetskog rata. Ovu pojavu primijetili su i strani predstavnici u partizanskim odredima još tokom ratnih sukoba. Snažan utisak partizanke su ostavile na majora Vilijama Džonsa, britanskog oficira koji dospio u redove partizana 1943. i koji ih je smatrao impresivnim i fanatičnim. Partizanske vlasti raspolagale su podacima da je u februaru 1944. godine narednik američke vojske Valter Bernštajn objavio članak „Partizanska vojska Jugoslavije”, u kome je isticao učešće žena u partizanima, njihovu zastupljenost u komandnom kadru, kao i rodnu ravnopravnost u odredima. Bernštajnov članak o ženama u narodnooslobodilačkom pokretu objavljen je i u aprilu 1944. godine. Partizansko rukovodstvo je bilo svjesno fenomena velikog učešća žena u partizanskim odredima i u dopisima je ukazivalo „na skoro istorijski preokret koji se odvija među ženama, naročito među seljankama”.

Odziv i učešće žena u narodnooslobodilačkim odredima bili su veliki, neočekivani i neplanirani od strane komunističkog vođstva. Sama mogućnost učešća žena u borbi predstavljala je prelomni korak u odnosu na prošlost, a imala je veliki značaj za žene koje su time prvi put masovno stekle mogućnost da daju borbeni doprinos u ratnom sukobu. Omogućavanje ženama da učestvuju u odredima proširilo je regrutacionu bazu narodnooslobodilačkom pokretu i istovremeno djelovalo u pravcu potvrđivanja zalaganja za rodnu jednakost. Odredima su u najvećoj mjeri pristupale žene koje su bile egzistencijalno ugrožene, prvo kao članice i simpatizerke Partije, a zatim i usled terora. Zbog toga je njihova borba predstavljala ne samo borbu za ravnopravnost ili komunističku ideju već u prvom redu vrstu samoodbrane. Za mnoge žene prijem u odrede nije bio stvar izbora, već borba za život, a njihova spremnost da pristupe odredima djelovala je kao presudan činilac njihovog učešća. Iako poželjan sa ideološkog stanovišta, ali i usled nedostatka ljudstva, prijem žena u odrede uzburkao je tradicionalni rodni poredak, što je uslovilo položaj i status žena u samim odredima.

Prijem i prisustvo žena u partizanskim odredima nijesu automatski značili njihov jednak položaj sa muškim pripadnicima odreda i njihovo prihvatanje za ravnopravne saborce. Otpor muškaraca prema prisustvu žena u odredu nije poticao samo iz poimanja ratovanja kao isključivo muškog posla, već i iz pretpostavke da će žene kao fizički slabije i manje izdržljive teže podnositi ratne nedaće i predstavljati opterećenje za ostale članove odreda. Očekivalo se da žene koje se prijave budu fizički snažne, kako bi izdržale ratne napore.

Osim fizičkih izazova, žene su bile izložene i posebnim pritiscima i očekivanjima od ostatka odreda. Stradanje i kriza narodnooslobodilačkih odreda, karakteristične za okupiranu Srbiju nakon sloma ustanka, javili su se tokom 1942. i među partizanskim snagama koje su se povukle. Kod njih je dolazilo do kriza u rukovodstvu koje su se odražavale i u međusobnim neslaganjima i sukobima, ali i povećanom pritisku i osuđivanju žena za pojedine propuste. Zamor i psihička i fizička iscrpljenost mučili su i ženske i muške pripadnike odreda. Tokom 1942. bilo je nekoliko izvještaja o krizi partijskog života u Prvoj proleterskoj brigadi, o lošim odnosima između članova rukovodstva, apatiji, neaktivnosti i međusobnom nerazumijevanju.

Priredio:

MILADIN VELjKOVIĆ

(Nastaviće se)

---