-Priredio:

MILADIN VELjKOVIĆ


Pokretački impuls komunističkim snagama predstavljao je njemački napad na Sovjetski Savez, nakon kojeg tokom jula 1941. dolazi do formiranja prvih partizanskih odreda. Prema pojedinim procjenama, na slobodnoj teritoriji u zapadnoj Srbiji u jesen 1941. bilo je 12 partizanskih odreda sa ukupno 15.000 boraca.

Nastavak predratne politike KPJ prema ženama ogledao se i u činjenici da je Spasenija Babović kao članica PK KPJ za Srbiju bila u prvoj polovini maja izabrana u novoformiranu Vojnu komisiju pri PK KPJ za Srbiju, a učestvovala je i u organizaciji sabotaža, kao i u organizovanju akcije spasavanja Aleksandra Rankovića iz bolnice. Učešće žena u borbama i mogućnost njihovog rukovođenja u uslovima rata razmatrani su u pojedinim partijskim organizacijama u Beogradu, kada je pokrenuto i pitanje da li bi žena mogla biti komesar. Prilikom ove diskusije, uprkos svijesti da bi takva pojava izazvala negativnu reakciju javnosti, prevagnuo je stav da žena može biti komesar.

Učešće žena u ustaničkim, narodnooslobodilačkim odredima nije bilo planirano, već se računalo na mobilisanje muškaraca, dok je za žene bilo predviđeno da se bave partijskim poslovima i angažuju u sanitetu. U skladu sa tim, Okružni komitet u Nišu je do avgusta 1941. osnovao četiri ženske sanitetske grupe. Sreten Žujović je krajem jula iznio stav da je odredima potrebno pridodati žene bolničarke koje bi stanovale u selima u blizini odreda i služile kao punkt za prihvatanje u odred, nabavku hrane i brigu o ranjenicima. Prema izvještajima Kosmajskog odreda, ovaj predlog se nije pokazao kao dobro rješenje. U ovom odredu je tokom septembra bilo sedam žena koje su bile raspoređene po četama, pošto se pokazalo kao loša praksa da budu raspoređene u kućama po selima i dešavalo se da u kritičnim trenucima, posebno u slučaju sukoba, budu izbacivane iz kuća i ostavljene bez zaštite.

Prema pojedinim podacima, komandant Prvog šumadijskog odreda Milan Blagojević se protivio prijemu žena u odred, iako su se u njemu nalazile tri žene, a partizanskim odredima tokom jula 1941. priključila se i njegova supruga. Ni Okružni komitet u Čačku nije na početku ustanka bio saglasan sa upućivanjem žena u odrede. Blagojević je pokušao da nastavi politiku izolovanja žena u sanitetskoj službi. Broj žena koje su kao borci učestvovale u Kosmajskom odredu narastao je na 12, ali je Blagojević tokom oktobra, preuzimajući rukovođenje ovim odredom, njima dodijelio druge zadatke –četiri je rasporedio na sanitetski rad u zasebno organizovanom punktu, a ostale uputio u Posavski odred. Dr Julka Mešterović je septembra 1941. pokušavala da odbije prijem seoskih djevojaka za bolničarke izgovarajući se i protivljenjem pripadnika štaba odreda. I u Beličkom odredu je postojala težnja da se žene, uprkos njihovoj želji da budu borci, angažuju u radu saniteta. Petar Stambolić je tokom septembra 1941. neodređeno izvještavao da se tu desio i „sukob žena u odredu”.

U proglasu koji je Valjevski odred sredinom septembra 1941. godine uputio ženama one su pozivane na davanje doprinosa otporu, ali, iako je isticano da ima onih koje su stupile u oružane i u redove bolničarki, naglasak je stavljan na upućivanje muškaraca u borbene redove, dok je očekivano da žene preuzimu brigu o kući i snabdijevanju. Značaj proglasa ležao je i u tome što je u njemu obećano pravno izjednačavanje žena sa muškarcima.

Prijem žena u ustaničke odrede otežavalo je odsustvo odgovarajućih uputstava po tom pitanju. To je dovelo i do slučajeva da su partizanski odredi odbijali da uključe žene u svoj sastav. Dileme povodom prijema žena u odrede mučile su lokalne komitete tokom avgusta 1941, usled čega je Okružni komitet u Šapcu tražio uputstva od Pokrajinskog komiteta, uz isticanje da već postoji mogućnost da se 6–7 žena iz Šapca prebaci u odred. Politika koja će se voditi prema stanovništvu tokom ustanka najotvorenije je definisana u uputstvima koja je PK KPJ za Srbiju izdao Okružnom komitetu u Šapcu 20. avgusta. Ova uputstva odlikuje izrazita umjerenost i obazrivost, naročito u pogledu postupanja prema stanovništvu uz naglašavanje potrebe izbjegavanja radikalizacije borbe u klasnom pogledu. Ovom prilikom je prvi put definisano i pitanje politike prema ženama.


(Nastaviće se)

---