-
„Ulazak žene u svijet rata remetio je ukorijenjene stereotipe u kojima je žena uglavnom prikazivana kao nemoćna u odnosu na naoružanog muškarca ili kao njegova moralna podrška”, zapisala je, između ostalog, u predgovoru svoje knjige „Žena u okupiranoj Srbiji 1941–1944”, poznata srpska istoričarka dr Ljubinka Škodrić. Tome je dodala i konstataciju: „Za razliku od ranijih perioda i ratnih sukoba, kada su žene uglavnom imale ulogu saputnica, žrtava ili svjedoka istorijskih dešavanja, u Drugom svjetskom ratu one postaju i aktivne učesnice zbivanja”.

A kroz šta je sve žena prolazila u toj aktivnoj ratnoj ulozi, i na kojim je sve iskušenjima bivala, na dokumentovan, naučan i lijepo napisan način, upravo nam objašnjava autorka ove jedinstvene knjiga, koju su prošle godine izdali beogradska izdavačka kuća „Arhipelag” i Institut za savremenu istoriju iz Beograda. Iz njene obimne sadržine, sastavljene od više poglavlja, u narednih nekoliko brojeva, prenijećemo najzanimljivije djelove iz poglavlja „Žena i narodnooslobodilački pokret”. Činimo to uz odobrenje izdavača i autorke knjige.

Dr Ljubinka Škodrić (Beograd, 1975), zaposlena je kao naučna saradnica na Institutu za savremenu istoriju u Beogradu. Prije toga, od 2001. do 2018, radila je u Arhivu Srbije, u kome je stekla zvanje arhivske savjetnice.

Pored knjige „Žena u okupiranoj Srbiji 1941–1944”, dr Škodrić je objavila i knjigu „Ministarstvo prosvjete i vjera u Srbiji 1941–1944. Sudbina institucije pod okupacijom” (2009), a autorka je i drugih vrlo značajnih radova iz kulturne i društevne istorije Srbije, kao i iz arhivistike.

Iako je u prošlosti postojalo više slučajeva pojedinačnog učešća žena u vojnim odredima, ti slučajevi nijesu predstavljali ustaljenu praksu, već izolovane primjere. Oni su negirali tezu o miroljubivom ženskom karakteru i svjedočili da su žene, kao i muškarci, kadre da vrše organizovano nasilje. Tokom Prvog svjetskog rata u mnogim zemljama su uvedene ženske vojne službe, ali su one uglavnom po okončanju sukoba raspuštene. U Velikoj Britaniji su ženski pomoćni odredi uvedeni ponovo 1938. godine, a u SAD tek 1941. neposredno prije stupanja u rat. Tokom Drugog svjetskog rata oko 800.000 sovjetskih, 500.000 britanskih i 200.000 američkih žena služilo je uglavnom u pomoćnim vojnim odredima.

U Sovjetskom Savezu su pod vojnu obavezu potpadali samo muškarci, a žene su primane u odrede kao dobrovoljci, ali su, za razliku od žena u drugim zemljama, bile angažovane i u boračkim redovima. Sovjetska propaganda je naročito isticala primjere ženskog učešća u partizanskom pokretu na okupiranim sovjetskim teritorijama, pri čemu je Zoja Kosmodemjanskaja gotovo mitologizovana. Mada su sovjetske žene na početku rata primane u vojsku najviše kao sanitetsko osoblje, vremenom su te granice izblijedjele, čak su i bolničarke nosile oružje, a značaj žena je porastao usled nedostatka muškaraca.U sovjetskoj armiji se oko 120.000 žena borilo u prvim borbenim linijama. Najveći stepen učešća žena zabilježen je 1943, kada su činile 8% sovjetskih oružanih snaga. Značajnu ulogu u Sovjetskom Savezu, kao i u ostalim savezničkim zemljama, žene su odigrale tokom rata u industrijskoj proizvodnji, gdje je učešće žena poraslo od 41% u 1940. do 53% 1943, a u cjelokupnoj privredi učešće žena iznosilo je 56% 1945. godine.

U Kraljevini Jugoslaviji su se očekivanja i pogledi na učešće žena u budućim sukobima mogli sagledati u tekstovima objavljenim u „Ženi danas”, gdje su kao ideal nove žene promovisane učesnice u Španskom građanskom ratu. To je predstavljalo novu percepciju žene u pogledu njene revolucionarne aktivnosti, ali i pomjeranje granica njenog društvenog angažovanja. Među jugoslovenskim dobrovoljcima u Španskom građanskom ratu bilo je i 14 žena koje su uglavnom djelovale kao sanitetsko osoblje. Nasuprot tome pojedine jugoslovenske komunistkinje koje su u tom periodu boravile u Moskvi ostavile su sjećanja da je postojala direktiva da se žene ne šalju u Španiju. U okupiranoj Srbiji, pojava otpora bila je uzrokovana slomom države, progonom srpskog stanovništva u susjednim krajevima, ali i dugoročnim socijalnim i političkim nezadovoljstvom i borbenim tradicijama.

Priredio:

MILADIN VELjKOVIĆ

(Nastaviće se)

---