-Pripremio:

MILADIN VELjKOVIĆ


Međunacionalni odnosi Srba i Hrvata ni prije ubistva u Skupštini nijesu bili dobri, a sada su stigli do kritične tačke, koja je prijetila da dovede do sukoba i raspada zemlje. Na već postojeće optužbe Hrvata za „hegemoniju” i „privrednu eksploataciju”, došlo je i uvjerenje da je atentat dio organizovane zavjere. Tešku i zapaljivu atmosferu dodatno su podgrijavali i predstavnici Seljačko-demokratske koalicije. Oni su odbili da sarađuju sa srpskim partijama, učestvuju u radu parlamenta i priznaju njegove odluke. Pozivali su kralja da se umiješa. Prilikom proslave ujedinjenja u Zagrebu 1. decembra 1928. godine došlo je do demonstracija i nemira, u kojima je bilo stradalih prolaznika i pripadnika policije. S druge strane, većina stranačkih prvaka predlagala je kralju nove parlamentarne izbore i stvaranje nove vlade. Dotadašnje iskustvo rada parlamenta, međutim, pokazalo je da se zavađene političke stranke nisu toliko bavile interesom države koliko interesima i problemima naroda kome su se obraćale. To je onemogućavalo svaki konsenzus i konstruktivan rad, posebno u uslovima u kojima se našla država 1928. godine. Činilo se da jedan novoizabrani parlament ne bi ništa promijenio, već bi još više formalizovao postojeće podjele i dodatno pojačao sukobe. Neki stranački predstavnici, poput Vladimira (Vlatka) Mačeka, novog vođe Hrvatske seljačke stranke (HSS), bili su spremni i na upotrebu vanparlamentarnih sredstava, odnosno zavođenje diktature.

Rješenje se očekivalo od kralja Aleksandra. On ga je i donio 6. januara 1929. godine, zavodeći diktaturu. Sama ideja o „zavođenju reda” u političkom životu nije nova. Ona se povremeno javljala i ranije, u zavisnosti od zaoštrenih međustranačkih odnosa. Javnost je na neki način na nju navikla. Osim toga, u drugim evropskim zemljama već su postojali slični režimi. Diktatura stoga nije bila veliko iznenađenje. Veće iznenađenje bilo je to što nije uvedena odmah poslije ubistva u Skupštini. Za to je, kako konstatuju istraživači, bilo više razloga. Jedan je potreba da se sam čin pripremi, što se vidjelo u zakonima koji su kasnije donijeti, drugi je u obezbjeđenju podrške i unutar zemlje i van nje, prije svega Francuske i Čehoslovačke, dok je treći bila težnja da se napravi otklon od shvatanja raširenog u redovima HSS-a da su događaji u Skupštini juna 1928. bili organizovani u dvoru.

Zanimljivo je što je za zavođenje diktature kralj Aleksandar odabrao pravoslavni Badnji dan 1929. godine. On je imao simboličan i praktičan značaj. S jedne strane, vanredna situacija zahtijevala je jedan takav dan, a s druge, zbog praznika nije se radilo, praznovalo se među pravoslavcima, prije svega Srbima. Kralj je odluku o preuzimanju cjelokupne vlasti u svoje ruke saopštio javnosti proklamacijom „Mome dragom narodu, svim Srbima, Hrvatima i Slovencima”. Njome je ukinuo Ustav, raspustio Skupštinu i zabranio političke stranke i udruženja koja su imala plemenski ili vjerski karakter. Za predsjednika vlade postavio je generala Petra Živkovića. Kralj je tada uspostavio neposrednu komunikaciju sa narodom. Između njega i naroda nije više bilo Skupštine kao posrednika. Svoju odluku pravdao je najvišim narodnim i državnim interesima. Isticao je da je parlamentarizam zloupotrijebljen i da je parlament postao ustanova koja ruši „narodno jedinstvo i državnu cjelinu”, te ga je zbog toga morao ukinuti i tražiti „nov put”. Glavni cilj tog novog puta bilo je čuvanje „narodnog jedinstva” i državne cjeline, a to nije bilo moguće sa takvim parlamentarnim i stranačkim životom. Obećao je i stvaranje ustanova, državnog uređenja i uprave koja će „najbolje odgovarati opštim narodnim potrebama i državnim interesima”. Šestojanuarski program pratili su zakoni kojima je na monarha prenesena sva vlast u zemlji. U odsustvu parlamenta kraljeve naredbe i odluke imale su snagu zakona. U isto vrijeme, donijeti su i drugi zakoni, kojima su zabranjeni javni politički život, najavljena i posebnim zakonom sprovedena zabrana rada stranaka, smanjena sloboda štampe i uvedena cenzura. Ustanovljen je i Državni sud za zaštitu države, koji je institucionalno podržao represivno zakonodavstvo diktature. Kralj Aleksandar je bio svjestan da posezanje za vanustavnim i vanparlamentarnim sredstvima nije najbolji put, zbog čega je i u svom programu i u kasnijim izjavama najavio njegovu privremenost.


(Nastaviće se)

---