-Pripremio: MILADIN VELjKOVIĆ

Kada je riječ o privrednoj krizi i njenom uticaju na diktaturu, treba reći, da opšta privredna kriza jeste imala ulogu, ali prije u odnosu na već uvedenu diktaturu. Jer diktatura je uvedena početkom 1929, a Velika ekonomska kriza je krenula u oktobru 1929. godine. Možda je donekle uticaj imala agrarna kriza, koja je u Jugoslaviji počela još 1926. godine. Čini se da ipak nije imala i presudnu ulogu, bar ne u zavođenju diktature. Prije bi se složili sa M. Ekmečićem koji je isticao da je Velika recesija, koja je i kasnije pogodila Jugoslaviju, odnosno počev od sredine 1930. godine, uticala, zajedno sa revolucionarnim događanjima u Španiji, na povlačenje diktature, odnosno njeno ukidanje. Laslo Sekelj, što je neobično, prvi period diktature kralja Aleksandra (1929–1931) podvodi pod totalitarizam. Takvo određenje ne stoji iz razloga o kojima je ranije bilo riječi, kada smo govorili o razlici između totalitarnih država i diktature kralja Aleksandra. Drugi period, od 1931. do 1935. godine, i pored ukidanja diktature, jeste imao svojstva autoritarizma.

Zanimljivo je i tačno opažanje M. Ekmečića, koje valja istaći, da je i sama diktatura, s obzirom na to da je kratko trajala, bila „nedovršena”, jer, kako je zapisao: „Prave diktature i temeljiti despotizmi ne ruše se sami od sebe tako brzo”. Iz toga slijedi i zaključak da je i sam kralj shvatao da diktatura ipak nije bila dovoljno dobro rješenje za postojeće stanje. Ona nije donijela mir niti je ujedinila društvo, što je bio njen cilj. Štaviše, diktatura je dodatno produbila sumnje u mogućnost zajedničkog života njenih naroda.

Desetogodišnje iskustvo postojanja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca pokazalo je da jeste došlo do objedinjavanja naroda bliskih po porijeklu i jeziku, ali ne i prevazilaženja različitih istorijskih, političkih, privrednih i kulturnih granica u kojima su do tada živjeli. Opstajale su i razlike u nivou ekonomske razvijenosti, saobraćajne i privredne povezanosti. Za njihovo ukidanje, ili bar ublažavanje, trebalo je vremena i kompromisa između političkih aktera. Ali njih nije bilo. Nije bilo dovoljno ni ekonomskog napretka i porasta blagostanja stanovnika, što bi ojačalo demokratske potencijale i obezbijedilo uslove za jačanje i održanje demokratije i parlamentarizma. Politička nestabilnost je, međutim, bila permanentna pojava.

Politički poredak Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca/Jugoslavije, iako su ga pravili liberalni intelektualci, bio je, po demokratskom standardu, daleko iza Kraljevine Srbije. Pod izgovorom odbrane integriteta države, raznim nedemokratskim mjerama od samog početka kompromitovane su razne demokratske institucije. Kralj Aleksandar je pokazivao težnju da se nametne kao dominanta figura u političkom životu zemlje. Konstantno je nastojao da ojača svoj uticaj na rad Vlade i parlamenta. Istraživači su ustanovili da su samo dvije vlade, od 24 koliko ih je bilo u periodu 1918–1929. godine, pale u Skupštini. Vlade su sastavljane na dvoru i bile su prije svega odgovorne kruni, a ne Narodnoj skupštini. Kralj Aleksandar je rušio i vlade koje su imale parlamentarnu većinu, ali i održavao one koje nijesu imale povjerenje parlamenta. Sam Vidovdanski ustav 1921. godine donesen je pod sumnjivim i ne sasvim demokratskim okolnostima. Izmijenjen je raniji sporazum usvojen u Krfskoj deklaraciji, po kojem je Ustav trebalo donijeti dvotrećinskom većinom. On je usvojen tijesnom većinom i preglašavanjem na nacionalnoj osnovi. U pridobijanju podrške za vladin predlog ustava, zasnovan na centralističko-unitarističkom uređenju, nijesu birana sredstva. Jugoslovenskoj muslimanskoj organizaciji (JMO) obećavana je materijalna podrška i pružani ustupci u školskoj i vjerskoj autonomiji. U drugim slučajevima bilo je pritiska, podmićivanja i kupovine glasova. Iz toga su proistekli i brojni problemi političkog i državnog poretka. Među glavnim su kriza parlamentarizma i međunacionalnih odnosa, pitanje nejasnih identiteta i simbola države, podijeljenost po etničkim, „plemenskim i pokrajinskim” granicama, zakonodavna anarhija i dr.

Kriza parlamentarizma u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenca imala je donekle slične uzroke kao u Evropi.


(Nastaviće se)

---