-Pripremio: MILADIN VELjKOVIĆ

Pokušaj da se uvođenjem diktature riješi društvena napetost i stabilizuje država i društvo nije neka jugoslovenska osobenost tog vremena. Taj način rješavanja državnih i društvenih kriza bio je prisutan gotovo svuda u Evropi međuratnog perioda. Jugoslovenska kraljevska diktatura bila je zbog toga samo jedna od varijanti građanskih diktatura tog vremena. Liberalizam i parlamentarna demokratija našli su se u ozbiljnom povlačenju skoro svuda u Evropi. Činilo se da je većina evropskih zemalja pribjegla uvođenju autokratske vlasti i diktature. Francuska i Britanija su, ipak, zbog snažne demokratske tradicije i jake ekonomije, uspjele da ostanu demokratske zemlje. To su uspjele još i Čehoslovačka, Švajcarska i neke skandinavske zemlje. Sve ostale su u nekom trenutku međuratnog perioda zavele diktaturu, bilo ukidanjem parlamentarne demokratije i parlamenta, bilo potiskivanjem parlamenta i mijenjanjem njegovih nadležnosti. Neke analize pokazuju da je od dvadeset i sedam zemalja Evrope samo jedanaest uspjelo da sačuva institucije liberalnog i demokratskog poretka. Na to je, kako istraživanja ukazuju, uticalo više faktora: gubitak povjerenja u ideju da predstavnička demokratija može uspješno da upravlja državom, nedostatak legitimiteta ne samo vlada već i država, posebno onih novih ili bar značajno izmijenjenih, pred svojim stanovnicima, nemogućnost nalaženja kompromisa između političkih stranaka koje su u okviru iste države reprezentovale samo svoju etničko-nacionalnu ili religijsku zajednicu i njene interese, nedovoljno povjerenje u parlament, ali i ekonomske i socijalne krize. Erik Hobsabum je zaključio da u tim društvima nije bilo „osnovnog konsenzusa među većinom građana o prihvatljivosti njihove države i društvenog sistema, ili bar (...) spremnosti za pogađanje o kompromisnim rješenjima”, što bi omogućilo funkcionisanje demokratskog sistema. Slobodan Jovanović je konstatovao da je čak i u onim državama koje su ostale demokratske došlo do slabljenja zakonodavne vlasti u korist izvršne, jer se događalo da vlade dobiju pravo da izdaju uredbe koje su imale snagu zakona. Slično je mislio i Milorad Ekmečić u jednoj raspravi posvećenoj građanskim diktaturama međuratnog perioda. On ističe, uostalom kao i ostali istraživači, da su se građanske diktature, bilo da su vojne, kraljevske ili pak one totalitarne, javile u društvima u kojima je politička nestabilnost bila izraz stalne socijalne napetosti. Između tih varijanti ili modela diktatura postojala je uočljiva razlika. Za razliku od totalitarnih diktatura (Italija i Njemačka), režim kralja Aleksandra Karađorđevića nije imao totalitarnu ideologiju, državnu partiju i masovnu mobilizaciju. On nije težio revolucionarnoj društvenoj promjeni, već prije stvaranju nacionalnog jedinstva i očuvanju zajedničke državne zajednice. Zbog toga se oslanjao na konzervativne vrijednosti i harizmu monarha. Zanimljivo je da M. Ekmečić, kada je riječ o Jugoslaviji, posebno naglašava socijalnu krizu. On smatra da joj možda treba pridati veći značaj nego nacionalnim sukobima, jer je socijalna kriza dodatno jačala nacionalne pokrete, ili ih je pak redovno hranila nezadovoljstvom. Prema njemu, pozadina je u činjenici da su sva balkanska društva imala sličnu agrarnu strukturu i da bi se i u Jugoslaviji prije ili kasnije, po uzoru na druga balkanska društva, izlaz za postojeće političke i socijalne sukobe i krize našao u diktaturi, a ne u stvaranju jedne stabilne demokratije. Pa ipak Branko Petranović smatra da se režim kralja Aleksandra razlikovao od ostalih diktatura u jugoistočnoj Evropi upravo po višenacionalnoj strukturi zemlje i oštrom nacionalnom sukobljavanju. Mada nijedan ne zanemaruje spoljne okolnosti (na primjer, opasnost od Italije), niti političke težnje samog kralja Aleksandra. S druge strane, Laslo Sekelj smatra da su postojala tri razloga, od kojih su dva specifična za Jugoslaviju a treći za jugoistočnu Evropu. Svjetska privredna kriza je, po njemu, opšti razlog za uvođenje diktature. Svi režimi su, smatra Sekelj, „razvojne diktature”, koje predstavljaju neku vrstu pokušaja da se uz pomoć diktature ubrza razvoj. Ono što je specifično za Jugoslaviju su neriješena pitanja upravo strukture države, kao što su unitarizam ili federalizam, kao i posebna uloga kralja Aleksandra. Ovaj poslednji razlog su kao važan navodili, kao što smo pomenuli, i ostali autori, jer je Ustav 1921. godine zapravo oduzeo neke prerogative kruni.


(Nastaviće se)

---