-Piše: DR RADOSLAV T. STANIŠIĆ

Riječ je o čuvenim Ozuovim „praznim scenama” ili „mrtvoj prirodi”, izuzetno važnim i za njegovu estetiku i za svjetsku kinematografiju uopšte. U njegovim djelima često se dešava da likovi napuste sobu i odu u trpezariju, kupatilo ili u krevet a da kamera ostane u svom statičnom položaju da još neko vrijeme snima prazninu koju su glumci svojim odlaskom stvorili. Taj običaj odgovara konceptu u zen estetici poznatijem kao mu, koji se tehnički odnosi na prazan prostor između cvjetova u japanskoj umjetnosti aranžiranja cvijeća, dok u prenesenom smislu upućuje na doktrinu zena po kojoj je prostor između materijala od kojih je umjetničko djelo napravljeno neodvojiv od tog djela kao cjeline. Prema tome, Ozuova „mrtva priroda”, koja se pojavljuje u svim njegovim značajnijim filmovima, čini sastavni dio njegovog transcendentalnog viđenja stvarnosti. Ali ona je takođe veoma važna za formalni razvoj narativnog filma. Korišćenjem praznih scena, Ozu je postao jedan od prvih reditelja u istoriji filma koji je stvorio prostor van kadra. Postoje dva načina konceptualizovanja bioskopskog ekrana. Prvi je da se spoljne ivice ekrana uzmu za okvir vizuelne kompozicije koja se nalazi u njegovom središtu, kao ram za sliku ili fotografiju. Prema tom modelu, filmska stvarnost se u cjelosti nalazi unutar ekrana a njegove ivice predstavljaju granice kojima se filmska stvarnost razdvaja od kategorički „realne” stvarnosti spoljneg svijeta. Takav način poimanja ekrana i metoda kompozicije koju on iziskuje doskora je, možda do prije šezdeset godina, dominirao narativnim filmom na Zapadu, izuzimajući nekoliko upadljivih izuzetaka, u radu Fon Štrohajma, Murnaua, Renoara, Velsa, Hičkoka i Roselinija. Po drugoj metodi konceptualizovanja filmskog prostora, koju je prvi formalno opisao Andre Bazen, ekran se shvata kao prozor u svijet čiji će okviri, ako se pomjere nadesno ili nalijevo, naviše ili naniže, otkriti nastavak iste one prostorne stvarnosti koja se već nalazi unutar ivica ekrana. Razumije se, gro radnje se većim dijelom vremena odigrava na ekranu, što znači da se prostor van kadra ukazuje pokretom kamere, kao u bočnim pokretnim kadrovima Godarovih filmova snimljenih nakon 1968. ili, što je još provokativnije, onime što nazivamo nefokusiranim ili necentriranim kadriranjem. Korišćenjem te tehnike, filmski kadar sadrži samo dio bitne radnje ili, ponekad, kao kod Ozua, u kadru se baš ništa ne dešava. Međutim, Ozuovi motivi za upotrebu te tehnike bili su nešto drugačiji. U mnogim njegovim filmovima prostor van kadra se stvara posredstvom praznih scena u kojima nepokretna kamera izvjesno vrijeme „drži na oku” dramski beznačajne predmete – vazu na noćnom stočiću, zidni sat koji odbrojava sekunde, prazan hodnik. Samim tim što nemaju nikakvu narativnu ili tematsku važnost, oni nam usmjeravaju pažnju na činjenicu da se oko njih, izvan ekrana, nalazi prostor koji sadrži značajne objekte i ljude. Ne pokazujući nam ništa, ti kadrovi nam mnogo „glasnije” ukazuju na ono nešto u njihovom okruženju. Necentrirano kadriranje nas upućuje na svijet izvan kadra umjesto da, izolacijom od posmatrača, odriče njegovo postojanje. Što je duže ekran prazan, to se više naša pažnja usmjerava ka prostoru van kadra, odvajajući se od ekranskog, a Ozu je bio jedan od prvih reditelja na svijetu koji je to ustanovio. Drugi način korišćenja prostora van kadra kod Ozua jeste fiksiranje statične kamere na neku značajnu radnju dok se u prostoru van kadra takođe odvija neka druga značajna radnja. Na to upućuju dijalog van kadra, naturalistički zvučni efekti ili, što je bio slučaj u mnogim njegovim kasnijim filmovima, oscilacija radnje između prostora van kadra i u kadru. U filmu „Kohayagawa-ke no aki” (1960), na primjer, statična kamera fokusirana je na majku koja pegla haljinu i ona ispunjava čitav kadar dok se njen sin i otac igraju dodavanja lopte i nasumice ulaze u kadar i izlaze iz njega a igra postaje sve bučnija i obijesnija. A ipak, Jasudžiro Ozu bio je izuzetno konzervativan reditelj. Prvi zvučni film snimio je tek 1936, prvi film u boji 1958, a format za široki ekran nikad nije ni koristio.


(Nastaviće se)

---