-Priredio:MILADIN VELjKOVIĆ

Glavni rivali na Balkanu pred početak Drugog svjetskog rata bili su Velika Britanija i Njemačka. Britanija je neposredno pred rat i tokom njega uspjela da razvije niz strategija potiskivanja njemačkog vojnog, ekonomskog, ideološkog i političkog prisustva sa Balkana, ali su gotovo svi britanski planovi do kraja rata propali usled njene nemogućnosti da vojno i politički parira Sovjetskom Savezu koji se, izrastajući tokom rata u svjetsku silu, sve snažnije pozicionirao na Balkanu. Tako se predratno britansko-njemačko balkansko suparništvo tokom rata pretvorilo u britansko-sovjetski, a ovaj, sa početkom Hladnog rata, u američko-sovjetski rivalitet.

U memorandumu kojim je britanska vlada u aprilu 1944. godine američkoj administraciji predočila svoje interese na Balkanu, SSSR je bio detektovan kao njen glavni protivnik (jer je Njemačka tada već bila ostala izvan opsega sopstvenih strateških pretenzija). Premda vojno sve slabiji u odnosu na SSSR, Britanci su jedini izlaz vidjeli u pokušaju da se sa Sovjetima dogovore oko sfera uticaja na Balkanu. Prvu ponudu takve vrste su pred SSSR iznijeli polovinom maja 1944. godine, nudeći im predlog „Rumuniju za Grčku” koji je podrazumijevao dominaciju SSSR-a u Rumuniji, a Britanije u Grčkoj, na šta je Staljin pristao. Druga britanska ponuda, iznuđena sve snažnijim prisustvom SSSR-a na Balkanu, uslijedila je u septembru 1944. godine i glasila je „Bugarska za Grčku”. Sovjeti su i na taj predlog pristali. Ruzvelt se takvih britansko-sovjetskih dogovora pribojavao prepoznajući u njima politiku uspostavljanja „sfera uticaja”, kojoj se on snažno protivio jer je takva politika potencijalno isključivala američke interese u Evropi, pa i na Balkanu. Zbog toga je Ruzvelt majski britansko-sovjetski dogovor „Rumunija za Grčku” ograničio na tri mjeseca, što je isticalo u avgustu 1944. godine, a i dogovor „Bugarska za Grčku” nije smatrao konačnim, već privremenim i stavljenim u funkciju postizanja glavnog ratnog cilja – pobjeda nad Hitlerom. Usled toga je Čerčil u oktobru, sa Ruzveltovim znanjem i odobrenjem, otputovao u Moskvu da se sa Staljinom, u novim oklnostima sovjetskog vojnog prisustva na Balkanu, ponovo dogovori o budućem sovjetsko-britanskom učešću u poslovima balkanskih država. Ruzveltova zamisao je bila da taj susret Čerčila i Staljina bude uvertira za susret „velike trojice” koji se dogodio tek u februaru 1945. godine na Jalti. Procentualnu podjelu Balkana oko koje su se Staljin i Čerčil tada usmeno sporazumjeli, Ruzvelt nije smatrao obavezujućom za Ameriku, već olakšavajućom okolnosti koja bi ubrzala dogovore „velike trojice” na Jalti.

Do susreta „velike trojice” na Jalti, struktura vlasti na Balkanu je, međutim, bila postavljena u odnosu na procentualnu podjelu Balkana koju su usmeno ugovorili Staljin i Čerčil, a koja se nadovezivala na ranije britanske predloge „Rumunija za Grčku” i „Bugarska za Grčku”. Procentualni sporazum, u čijem se „srcu” nalazio sovjetski pristanak da Grčka pripadne Britaniji, pružio je osnovu za izgradnju sistema vlasti u svim balkanskim državama, nadjačavajući silom inercije čak i kasnije postignute dogovore na Jalti. Susret „velike trojice” na Jalti, a ne „procenti”, predstavlja istoriografski mit.

Dalekosežnih posljedica „procentualnog dogovora” postignutog u oktobru 1944. godine između Britanije i Sovjetskog Saveza ima mnogo, ali su za Balkance najvažnije dvije: 1) procentualnom podjelom Balkana su bile obuhvaćene i savezničke države – Jugoslavija i Grčka, što razotkriva prirodu odnosa velikih saveznika prema malim saveznicima, i 2) procentualnom podjelom Balkana nijedan procenat nije bio predviđen, kako za domaće, nacionalne, balkanske strukture vlasti, tako ni za američko prisutvo na Balkanu. Te dvije činjenice problematizuju smisao angažovanja balkanskih zemalja na strani saveznika u Drugom svjetskom ratu i obesmišljavaju podnijete žrtve. Činjenica da nijedan procenat učešća u vlasti u britansko-sovjetskoj nagodbi nije bio predviđen za (autentične) domaće strukture vlasti, problematizuje pitanje samostalnosti i suvereniteta poslijeratnih režima u balkanskim državama.


(Nastaviće se)

---