Zapadni saveznici i SSSR su zajedničkim snagama i u međusobnim dogovorima u posmatranim balkanskim zemljama izgrađivali nove, staljinističke, strukture vlasti. U Jugoslaviji su, na osnovu dogovora postignutih u Teheranu, najprije vojno i ekonomski ojačali Titove partizane iz kojih se, uz punu savezničku saglasnost, krajem rata razvila pobjednička struktura vlasti. Dok su zapadni Saveznici okupirali Italiju, trupe Crvene armije su vojno zaposijedale Rumuniju i Bugarsku. Saveznici su putem državnih udara u sve tri zemlje (mada je slučaj Jugoslavije nešto specifičniji) na vlast doveli takve strukture vlasti u kojima su istovremeno bili zastupljeni politički predstavnici i Zapadnih saveznika i SSSR-a. Savezničku okupacionu vlast u Rumuniji i Bugarskoj predstavljale su Savezničke kontrolne komisije koje su u svojim rukama imale izvršnu vlast, a u kojima su bili zastupljeni predstavnici sve tri savezničke sile.

Dok hladnoratovski sukob još nije bio očevidan, Zapadni saveznici i SSSR su čuvali ideju o neupitnom savezništvu. Istovremeno su komunisti, u periodu 1944–1947. godine, postepeno izbacivali anglo-američke predstavnike iz struktura vlasti, ne negirajući još uvijek postojanje savezništva na najvišem nivou. Georgi Dimitrov (Gemeto, lider Bugarskog zemljoradničkog narodnog saveza – BZNS) je u Bugarskoj iz strukture vlasti bio izbačen kao „zapadni agent” i kao „fašista” već na proljeće 1945. godine. Na takve komunističke optužbe su američki predstavnici u Bugarskoj reagovali sa pitanjem: kako predstavnik Zapadnih saveznika može biti fašista? Drugim riječima, sa postepenim „hlađenjem odnosa” između Anglo-Amerikanaca i Sovjeta, savezništvo u strukturama lokalnih vlasti više nije odražavalo i savezništvo na najvišem nivou. Bez obzira što su Britance i Amerikance još uvijek nazivali svojim Saveznicima, Sovjeti i lokalni komunisti su anglo-američke predstavnike u ranim strukturama vlasti balkanskih država sve češće doživljavali kao protivnike, „zapadne agente” i „fašiste”.

U komunističkom vokabularu se riječ saveznik počela upotrebljavati tako da je imala dva različita, čak suprotstavljena značenja: Saveznici (kada bi se govorilo o savezništvu „velike trojice”) i saveznici (kada bi se govorilo o „lijevim krilima” frontovskih partija u kojima su, nasuprot desnih krila kao predstavnika anglo-američkih interesa, komunisti tražili saučesnike u procesu izgradnje i održavanja svoje vlasti). Postoji još jedna nijansa: komunisti su cijele „narodne frontove” nazivali savezničkim nasuprot izvanfrontovskih partija. Sovjeti su tokom perioda „narodne demokratije” putem „salama taktike” odstranjivali nepoželjna desna krila u okviru „narodnih frontova”, pročišćujući time put ka apsolutnoj vlasti. Uz desna krila frontovskih partija, stradali su i istaknuti predstavnici „zemljoradnika”, takođe kao anglo-američki agenti, poput Georgi Dimitrova – Gemeta, Nikole Petkova, Julija Maniua, Dragoljuba Jovanovića.

U Rumuniji i Bugarskoj je dolazak Crvene armije i komunista na vlast u njihovim savremenim nacionalnim istoriografijama uglavnom determinisan kao okupacija i pad (Bugarske i Rumunije, odnosno Sofije i Bukurešta, pod sovjetski vojni, ideološki i politički uticaj). U rumunskoj istoriografiji postoji izraz koji nije jednostavno prevesti na srpski jezik: comunizări (României) gdje bi riječ comunizări značila „komuniziranje” (Rumunije). Osim toga, Rumuni upotrebljavaju i riječ sovjetizacija, čime su u svom jeziku razdvojili dva fenomena, odnosno dva istorijska procesa: jedno je bilo proces komuniziranja, odnosno proces uvođenja komunizma (koji se teoretski mogao odigravati i bez Sovjeta), a drugo je bila sovjetizacija, odnosno proces potpadanja pod politički uticaj SSSR-a (putem „komuniziranja”). Što se tiče procesa „uvođenja komunizma” na razbijeni jugoslovenski prostor, domaći komunisti su, kako je to poslije 1948. godine domaća istoriografija tvrdila – socijalizam „izgradili sami”, pa nikakva pretpostavka o „komuniziranju” (koja je nosila prizvuk primjenjivanja komunističkog iskustva iz SSSR-a na jugoslovenske prilike) nije bila moguća, iako je odgovarala stvarnosti.

Priredio:

MILADIN VELjKOVIĆ

(Nastaviće se)

---