-Priredio: MILADIN VELjKOVIĆ

Evropski politički poredak koji je nastao poslije Drugog svjetskog rata razvio se iz savezničke pobjede nad snagama fašizma i nacizma. Visoka cijena koju su Evropljani u ratu platili je, po njegovom okončanju, morala biti osmišljena. Sovjetski Savez je na kraju rata imao više od 20.000.000 mrtvih, Poljska i Njemačka oko 6.000.000 (ako se navedenom broju poginulih Njemaca doda i oko 1.500.000 poginulih Folksdojčera i više od 250.000 Austrijanaca, onda gubici Rajha dosežu približno 8.000.000 mrtvih), Jugoslavija je imala više od 1.700.000 žrtava (čak i da je ovaj broj pretjeran, da je duplo manji, Jugoslavija bi sa trećeg došla na četvrto mjesto po broju stradalih u Evropi), Japan oko 1.600.000, Čehoslovačka oko 800.000, Velika Britanija više od 650.000, Mađarska i Rumunija po više od 600.000, Italija više od 500.000, SAD do 400.000, a u Kini je vjerovatno bilo oko 13.500.000 žrtava rata. Navedenim brojevima treba dodati i oko 20.000.000 civilnih žrtava. Jedan od načina da smrt miliona ljudi dobije istorijski smisao je bio da se iz ratnih ruševina podignu politički sistemi koji bi na duže staze garantovali mir.

Iz savezničkih nastojanja da se u poslijeratnom svijetu uspostavi novi poredak, umjesto mira, izrodio se Hladni rat, koji je Evropu podijelio na dva tabora: socijalistički (u početku „narodna demokratija”, kasnije „istočni tip demokratije”) i liberalno-kapitalistički (zapadni tip demokratije). Svijet je četrdeset godina poslije Drugog svjetskog rata pulsirao u napetoj atmosferi „osiguranog uzajamnog uništenja” (MAD situation) koju prve poslijeratne generacije, paradoksalno, uglavnom pamte kao epohu mira, sreće i prosperiteta. Uprkos tome, bilans žrtava Hladnog rata na Zemlji je bio višemilionski.

Balkan je tokom Hladnog rata bio podijeljen na socijalističke zemalje koje su pripadale „Istočnom bloku”, Grčku koja je pripadala „Zapadnom bloku” i Jugoslaviju koja je prelazila iz jednog u drugi tabor. Za razliku od stanovnika prestonica udaljenih centara moći, iz kojih se Hladni rat vodio i čije stanovništvo ratne strahote nije neposredno osjećalo, Balkanci, koji su živjeli na periferiji zaraćenih svjetova, početak Hladnog rata su plaćali „u glavama”. Strukture vlasti koje su na Balkanu bile uspostavljene poslije rata predstavljaju izvor za razumijevanje balkanske istorije i nacionalnih drama balkanskih naroda. Sa druge strane, socijalističke strukture vlasti koje su se na Balkanu poput klina zabile između Grčke i Italije, izvodeći time Sovjetski Savez na Mediteran, mogu biti izvor za razumijevanje kompleksnog uzroka izbijanja Hladnog rata u Evropi, a možda i šire.

Geografska blizina SSSR zemljama Balkana nije predstavljala faktor uspostavljanja socijalističkih struktura vlasti u njima jer je socijalizam, kao državni sistem, bio uspostavljen u relativno udaljenoj Albaniji, dok u bližim zemljama poput Grčke i Austrije socijalistički eksperiment nije uspio. Ni prisustvo Crvene armije nije jedini faktor kojim bi se proces izgradnje vlasti na Balkanu poslije rata mogao objasniti jer RKKA (Crvena armija radnika i seljaka) kroz Albaniju nikada nije prošla, dok jeste kroz Austriju. Ni veličina komunističkih partija u evropskim zemljama nije bila presudan faktor za uspostavljanje socijalističkih sistema u njima. Primjera radi, 1939. godine španska partija je imala 300.000 članova, francuska 270.000, čehoslovačka 60.000, švedska 19.000, britanska 18.000, holandska 10.000, belgijska 7.000 članova. Grčka partija je krajem 1944. godine imala oko 200.000 članova, a italijanska je 1945. godine imala 1.770.000 članova. Pa, ipak, nevjerovatnim se može činiti podatak da je oko 800 partijaca, koliko je u avgustu 1944. godine imala rumunska komunistička partija, uspjelo da osvoji i održi vlast u toj zemlji. Slično je bilo i u Albaniji u kojoj je komunistička partija takođe spadala u red najmanjih.

Politički dogovor između zapadnih saveznika i SSSR je bio conditio sine qua non uspostavljanja socijalističkih sistema u posmatranim zemljama, kao i njihovog neuspostvljanja na Zapadu.


(Nastaviće se)

---