-Piše: DR RADOSLAV T. STANIŠIĆ

Tokom tridesetih, Azerbejdžan je često ukazivao gostoprimstvo rediteljima iz drugih republika koji su u studije u Bakuu dolazili s namjerom da iskoriste regionalnu prirodu i kulturu. To su, između ostalih, bili Hamo Bek-Nazarov iz Jermenije („Dom na vulkane” i „Sevillj”, oba iz 1929), Nikolaj Šengelaja iz Gruzije („Dvadeset šest komesara” 1932), Boris Barnet iz Rusije („Kraj samog sinjeg mora” 1936, prvi sovjetski film u boji) i Viktor Turin iz Ukrajine („Bakinclj”, 1938). Samed Mardanov je za vrijeme Drugog svjetskog rata režirao obavezan socrealistički ep „Kandlilar” (1939), a prvi poslijeratni film bio je obrada djela „Ljubav i feredža” (1945) u režiji Rze Tahmasiba (1894–1980) i Nikolaja Leščenka (1908–1954). To je bila prva u seriji obrada koje su obilježile azerbejdžansku kinematografiju poslije rata: „26 bakinskih komesara” (1965) Azdera Ibrahimova (1919–1993), pa još jedan „Ljubav i feredža” (1965) u režiji Tofika Tagizadea (1919–1998) i „Cevillj” (1970) Vladimira Gorikera (r. 1925), što je dokaz relativnog nedostatka snage u odnosu na ostale južnokavkaske filmske kulture. Još trojica azerbejdžanskih reditelja proslavila su se izvan granica regiona filmovima koji se izdvajaju od glavnog toka: Hasan Seidbejli (1920–1980) „Telefonistka” (1962) i „R pomno meba, učitellj” (1969); Rasim Odžagov (r. 1933) „Dopros” (1979) i „Pred zakrljtoi dverljo” (1981); Eldar Kulijev (r. 1941) „B ztom kožnom gorode” (1969), „Babek” (1979) i „Nizami” (1983).

Poslije proglašenja nezavisnosti (1991) Azerbejdžan je prekinuo sve veze s Moskvom i vlada je započela skroman program podsticanja nezavisne filmske produkcije. Nedavno je pažnju kritike privukao Vagif Mustafajev (r. 1954) svojom satirom crnoberzijanstva iz doba „glasnosti” „Merzabec” (1989), prvim poslijeratnim domaćim igranim filmom snimljenim na azerbejdžanskom a ne na ruskom jeziku.

Uzbekistan (21,6 miliona stanovnika) ima stariju i bogatiju kinematografiju od bilo koje druge centralnoazijske zemlje. Prvi filmovi prikazani su 1897. u prijestonici Taškentu, a 1924, nakon što se Uzbekistan pridružio Sovjetskom Savezu, na tom prostoru je osnovana velika produkciona kuća Russo-Buhar iliti Buhkino. Državni studio Uzbekgoskino otvoren je naredne godine pod upravom Nabija Ganijeva (1904–1952) i odmah je izbacio dva antiislamska filma ruskih reditelja – „Mysulljmanka” (1925) Dmitrija Basaliga (1884–1969) i „Minarem smerti” (1925) Vjačeslava Viskovskog (1881–1933). Nijemi filmovi koji su se snimali u Uzbekistanu mahom su bili dokumentarci i ostvarenja popularno-naučnog žanra. Prvi zvučni film – „Klermva” (1937) A. Usolcev-Garfa

(1901–1970) – bio je socrealistički ep o kolektivizaciji. Tokom Drugog svjetskog rata, nekoliko studija iz centralne Rusije evakuisano je u Taškent. Pedesetih godina, u uzbekistanskoj kinematografiji preovlađivali su istorijski i biografski filmovi, poput djela, „Avicenna” (1957) Kamila Jarmatova (1903–1978), sve dok na VGIK-u nije diplomirala nova generacija centralnoazijskih filmskih stvaralaca, koji su se šezdesetih rasporedili po nacionalnim studijima i ubrzo postali dominantna snaga. Mladi reditelji su, primjera radi, 1969. potpisali četiri od ukupno šest igranih filmova koji su producirani u uzbekistanskim studijima (prekrštenim u Uzbekfilm 1961). Među njima se najviše istakao Eljer Išmuhamedov (r. 1942), čiji je prvi igrani film „Nježnost” (1966), zahvaljujući stilskoj originalnosti, prošao zapaženo na nekoliko međunarodnih festivala. Scenario za taj omnibus napisao je Odelša Agišev a fotografiju je uradio Dilšat Fathulin. Obojica su diplomirala na VGIK-u a sa Išmuhamedovim su sarađivali uglavnom u ranom periodu njegovog stvaralaštva. Kad je Išmuhamedovljev sledeći film (1977) zabranjen zbog implicitne kritike sovjetskog društva, dobio je podsticaj da snimi istorijski spektakl.


Nastaviće se

---