-PIŠE: DR RADOSLAV T. STANIŠIĆ

Studiji Gosfotokina nalazili su se u prijestonici Jerevanu. U to vrijeme pojavio se i prvi cjelovečernji dokumentarac „Covetskar Armenir“ (1924).
Jermenskim nijemim filmom dominirala su djela Hama Bek-Nazarova (1891–1965), čije su istorijska drama „Namus“ (1925) i slepstik komedija „Šor i Šoršor” (1927) postavile nacionalni standard realizma, odnosno komedije. Od nijemih filmova, Bek-Nazarov takođe je snimio „Zapz“ (1926), melodramu o životu u jednom kurdskom plemenu u vrijeme carstva, i „Xac-nyuš: Persir pri Kadžapah“, dokumentarac o tome kako su krajem XIX vijeka britanske trgovačke firme eksploatisale narod Irana (tadašnje Persije).

Zvučni film se u Jermeniji pojavio kasno. Poslednji bezvučni film bio je Martirosjanova seoska tragedija „Iukop“ (1934) – Sergej Izraelijan napravio je rimejk 1982, adaptacija književnog klasika, a prvi zvučni film bio je Bek-Nazarovljev „Pazno“ (1935), drama naravi na temu socijalne pravde, uz muziku kompozitora Arama Hačaturjana. Kao i ostali djelovi Sovjetskog saveza, Jermenija je tridesetih i četrdesetih iskusila mračan period staljinističke represije, kad je snimljeno svega nekoliko filmova. Poslijeratni preporod počeo je tek nakon što je, da bi se naglasila nacionalna osobitost, Studio Jerevan 1957. promijenio ime u Armenfilm i privukao novu generaciju reditelja koji su pravili filmove o svakodnevnom životu u Jermeniji. U isto vrijeme, pažnju svijeta privukla su djela dvojice jermenskih reditelja – Sergeja Paradžanova (1924–1990) i Ardavazta Pelešjana (r. 1938). Mada je prvih godina stvaralaštva radio za ukrajinske studije, a poslednjih za Gruzijafilm, danas nema nikakve sumnje da je karakter Paradžanovljeve umjetnosti bio duboko i neporecivo jermenski. To se naročito jasno vidi u ostvarenju „Boja nara“, jedinom i nesvakidašnjem igranom filmu koji je snimio za Armenfilm 1969. Osmišljen kao čudesno kompleksna serija tabloa koji predstavljaju život i djelo Arutjuna Sajadjana, pjesnika-vizionara iz XVIII vijeka, film je zbog zabrane sovjetskih vlasti prikazan tek 1973, i to u drastično premontiranoj verziji pod nadzorom Sergeja Jutkeviča. „Boja nara“ se od 1992. mogla naći u „režiserovoj montaži“, koja je sovjetskim cenzorima predata još 1969, a poznato je da u arhivi Armenfilma danas postoji još potpunija verzija. Pelešjan, Paradžanovljev blizak prijatelj, počeo je da snima dokumentarce kao student na VGIK-u. Iz tog vremena je i „Početak“ (1967), emocijama nabijen kompilacijski film o Oktobarskoj revoluciji. U tom desetominutnom ostvarenju, umjesto narativnog komentara upotrebljena je komplikovana audio-vizuelna struktura koja se temelji na onome što će Pelešjan kasnije nazvati „daljinskom montažom“. Tokom narednih dvadeset godina, za Armenfilm je snimio nekoliko djela čija struktura umnogome nalikuje polifonoj muzici, a čija se linearna i horizontalna progresija nalaze u interakciji. Pelešjanova „daljinska montaža“, detaljno teorijski objašnjena u njegovoj knjizi „Moe kino“ iz 1988, optimalno je primijenjena u seriji kratkih, napetih crno-bijelih filmova, čije je prikazivanje na Zapadu počelo tek nedavno. Komitet državne radio-televizije je 1971. u Jerevanu otvorio jermenski studio Telefilm, koji je postao ključni činilac u finansiranju produkcije (npr. brojnih poznijih Pelešjanovih radova).

Još prije raspada Sovjetskog saveza, razoran zemljotres od 7. decembra 1988. i etnički oružani sukobi sa Azerbejdžanom za kontrolu nad Nagorno-Karabahom, koji traju i dan-danas ubrizgali su u jermensku kinematografiju elemente sirove tragedije. Ti filmovi bave se katastrofama iz skorije prošlosti nacije, počevši od genocidnog pokolja koji su nad više od milion Jermena izvršili otomanski Turci između 1915. i 1918. godine. Republika Jermenija je nezavisna država od 1992, a monopol Armenfilma ugrozilo je više „kooperativa“ ili privatnih produkcionih kuća.


NASTAVIĆE SE

---