Hipnotički privlačan film „Ljepotica dana” je podjednako lijep po svojoj umjetničkoj mudrosti i po svojoj divnoj vizuelnoj pojavnosti, te je sasvim zasluženo osvojio Zlatnog lava na Venecijanskom festivalu 1967. godine. Kao da je žurio da protivurječi sopstvenim izjavama, Bunjuel se okrenuo novom projektu čim je film „Ljepotica dana” ušao u redovnu eksploataciju. Njegov sledeći film, „Mlečni put” (, Francuska, 1969) simbolička je istorija Katoličke crkve s njenim jeresima i šizmama, prikazana kao niz scena o dvoje skitnica koje putuju od Pariza do svetilišta apostola Jakova u Santijagu de Komposteli (Sv. Jakov u zvjezdanom polju). Međutim, film Tristana (1970) nije izazvao nikakve sumnje. Ova francusko-italijanska koprodukcija, čija se radnja događa u starom španskom gradu Toledu tokom dvadesetih godina prošlog vijeka, govori o dekadentnom aristokrati Don Lopeu koji sistematski razara i pretvara u roba svoju nevinu mladu štićenicu Tristanu (ime izvedeno od triste – tužan). Naredni Bunjuelov film, „Diskretni šarm buržoazije” (Francuska, 1973), zakoniti je naslednik i „Zlatnog doba” (1930) i „Anđela uništenja” (1962), s tim što je surovi ujed ovih filmova zamijenjen blagom podsmešljivom ironijom. Ova raskošna satira slabosti i ludosti privilegovane klase ustrojena je kao produženi san Don Rafaela, ambasadora latinoameričke zemlje Mirande u Francuskoj, zemlje u kojoj vlada vojni diktatorski režim i koja bilježi najveći broj ubistava u svijetu. Don Rafaelov san, koji uključuje i snove drugih likova i snove u snovima, odnosi se na stalno sprečavane pokušaje šest prijatelja da zajedno večeraju na miran i civilizovan način. Film je, u stvari, dugi niz isprekidanih epizoda i u tom pogledu Bunjuel je napravio divnu parodiju mehanizama narativnog filma. U filmu „Fantom slobode” (Le fantome de la liberte, Francuska, 1974) Bunjuel nastavlja eksperimente koje je započeo u „Diskretnom šarmu buržoazije”, te bi se moglo reći da je poslije „Andaluzijskog psa” i „Zlatnog doba”, „Fantom slobode” njegov stilski najrevolucionarniji film. Da bi stvorio epizodnu naraciju, koja je istovremeno kružna i samoodražavajuća, Bunjuel u ovom filmu kombinuje skoro sva znana pripovijedna sredstva – narativno slikanje, gotski način, epistolarni oblik, sveznajućeg naratora, flešbek, uzoritu priču, scenu sna i gustu mrežu aluzija na druge filmove. Preplićući epizode iz prošlosti i sadašnjosti, što stalno zbunjuje naša narativna očekivanja, Bunjuel je proizveo pravi nadrealistički esej o političkom nasilju, nekrofiliji i sadizmu, koji se nalaze u temeljima buržoaskih kulturnih konvencija i koji pretvaraju ličnu slobodu u neuhvatljivog fantoma.

Za svoj poslednji film Bunjuel je odabrao da adaptira kratki roman Pjera Luisa „Žena i njena igračka”. Film „Taj mračni predmet želja” (1977) uljuđeno je i hladno ironično djelo o mladoj španskoj djevojci koja izaziva i konačno očerupa sredovječnog francuskog udovca. Bunjuel pojačava ironiju dodjeljujući istu ulogu „predmeta” iz naslova filma dvjema glumicama koje potpuno različito izgledaju, kako bi time nagovijestio višeznačnu prirodu same želje. Cijelim svojim djelom, od filma „Andaluzijski pas” do filma „Taj mračni predmet želja”, Bunjuel se dokazao kao najveći eksperimentator i anarhista od svih stvaralaca u istoriji igranog filma. On je prije svega sjajan satiričar, uporediv s Gojom i Sviftom, koji je koristio seksualnu patologiju kao metaforu za izobličavajuću prirodu buržoaske hrišćanske kulture. Nekrofilija, sadomazohizam, fetišizam, Ijudožderstvo i zvjerstvo su za Bunjuela ujedno uzroci i posljedice masovne psihoze koju nazivamo zapadnom civilizacijom. Kao i svi veliki satiričari, Bunjuel je jednovremeno bio moralista, humorista i surovi društveni kritičar koji se nadao da će izlaganjem mučne neljudskosti Ijudskih bića učiniti da ona na neki način postanu bar malo Ijudskija. Salvador Dali u svojoj knjizi „Tajni život Salvadora Dalija” (1942) Bunjuela je opisao kao ateistu i marksistu, a katolički lobi u Vašingtonu je preko Stejt departmenta primorao Bunjuela da 1943. godine podnese ostavku na mjesto u Muzeju moderne umjetnosti.

Piše:

DR RADOSLAV T. STANIŠIĆ

(Nastaviće se)

---