U svom kratkom romanu „Jedan dan Ivana Denisoviča” Solženjicin u maniru Dostojevskog opisuje sve „blagodati” sibirskog ledenog pakla i namjere tamničara da ponište ljudsko u čovjeku, u liku kažnjenika. Solženjicin opisuje svu nesalomivost odbrambenog mehanizma, vitalnost robijaša, Ivana Denisoviča, hipnotički usmjerenog ka cilju da ne izgubi spoznaju o samom sebi i sačuva sjećanje na nestvarnu činjenicu da život postoji izvan logora. Zato se junak romana odupire da ne bude sveden na broj, i fanatično se, u najtežim životnim i klimatskim uslovima, bori za očuvanje svog identiteta, za psihički i fizički opstanak...

„Jedan dan Ivana Denisoviča” posebno je značajno djelo jer predstavlja i prvi književni autentičan dokument, flagrantno svjedočenje o preživljavanjima u sibirskim staljinističkim zatvorima. Popularnost djela i autora dostigli su svjetske razmjere, uz nezaobilazna politizovanja cjelokupne storije o sovjetskim kazamatima. U objektivnoj kritici je ocijenjeno da je taj momenat čak bacao u zasjenak istinske književne kvalitete romana, orijentaciju pisca da na temeljima poetike kritičkog realizma pokaže i snagu svog neponovljivog talenta.

Istina, jedan broj autora objavljivao je djela na teme staljinističkih progona i prije Solženjicina (B. Đakov, G. Šeljest, J. Piljar, A. Gorbatov, G. Serebrjakova, J. Ginzburg, A. Aldan-Semjonov...). Ali djela ovih autora nemaju domete romana Solženjicina, i pritom su, zbog represivne staljinističke politike, imala i sjenku pokušaja da se pronađu i svojevrsna opravdanja za postojanja sovjetskih logora. Uz eho dežurnog optimizma i vjeru u ideale socijalizma i značaj revolucije. Istina, Ivanov-Razumnik knjigom „Tamnice i progonstva”, koju je štampao 1953. u Americi, nadrasta takav koncept razotkrivajući strahote sistema. Ali autentičan pečat tek daje Solženjicin svojim kratkim romanom, začudo, objavljenim upravo u SSSR, jedinom njegovom knjigom logorske proze, štampanom u domovini.

Među njegova najznačajnija djela svakako se ubraja i „Odjeljenje za rak” (1967). Roman je štampao prvo 1968. u Italiji, Njemačkoj, Engleskoj i Francuskoj, a „U krugu prvom” (1969) u njujorku, Frankfurtu na Majni i u Beogradu. U oba djela neposrednije se iznosi stav prema posledicama kulta ličnosti i represivnog sistema, pa po toj osnovi gube u umjetničkoj ravni. „Avgust 1914”, objavljen 1971. godine, takođe je štampan u inostranstvu, svakako, pogodujući i zapadnjačkom trendu antisovjetske kampanje. Obimno ostvarenje „Arhipelag Gulag” (1973–1978), u tri knjige, sa oko hiljadu i petsto stranica, možemo nazvati i enciklopedijom tamnovanja. Opus Solženjicina svakako je mnogo širi od navedenih, najpoznatijih ostvarenja. Pisao je i pripovijetke i drame; autor je i zbirke poezije „Pruske noći”. Poznatije priče su mu „Matrjonino domaćinstvo”, „Zahar-kesa” i „Slučaj na stanici Krečetovka”. Napisao je i jednu optimističku komediju, „Pir pobjednika” (1951), i dvije drame: „Svijeća na vjetru” (Engleska, 1968) i „Jelen i logorska vatra” (njemačka, 1969), takođe na temu logorske proze. U inostranstvu je objavljivao i manje značajne spise: „Hrast i tele” i „Lenjin u Cirihu”, a 1976. piše i „Američke razgovore”, kao svoje viđenje Amerike. Objavio je i spise političko-polemičke sadržine „Pismo sovjetskim vodama”, „Tiho teče Don”, „Zagonetka jednog romana”...

I nakon dvije decenije progonstva, vrativši se u Rusiju 1994. godine, respektovan od ruskog naroda i aktuelnih vlasti, Solženjicin je ostao na distanci od vladajućih struktura javno ukazujući na bezizlaz života generacija mladih Rusa, hipokriziju i podjelu vlasti. Ostaće upamćeno i njegovo odbijanje visoke nagrade, ponuđene od strane Borisa Jeljcina. Od 1997. godine bio je član Ruske akademije nauka, a od 1994. i član Srpske akademije nauka i umjetnosti.

U govoru povodom dodjeljivanja Nobelove nagrade napisao je i ovo: „Na ovo mjesto (...) popeo sam se ne preko tri-četiri stepenika zastrta tepihom, nego preko stotina ili hiljada stepenika, strmih, odsječnih, zaleđenih, iz mraka i zime, gdje je meni bilo suđeno da preživim, dok su drugi – možda darovitiji i jači od mene – propadali”.

Piše:

PROF. DR DRAGAN KOPRIVICA

(Nastaviće se)

---