-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Ljuba Jovanović je došao na ideju da se specifičnost Dubrovnika istakne tako što bi mu se u jednoj široj oblasti dodijelila veća samoupravna prava nego što ih imaju drugi srezovi te i svih ostalih oblasti. Takav položaj „slovinske Atine“ ne bi mogao nauditi jedinstvu države, jer u Dubrovniku taj visoki funkcioner Radikalne stranke nije nalazio neprijatelje mlade Kraljevine koji bi zloupotrebljavali povlastice date Gradu.

Za razliku od Ljube Jovanovića, koga je posebno interesovao položaj Dubrovnika u jugoslovenskoj državi, profesor Ljubo D. Jurković razmatrao je položaj sjeverne Dalmacije. On je optuživao Austriju da je nastojala da neutrališe Srbe, svoje najveće neprijatelje, ne samo direktnim progonima već i podsticanjem antagonizma između njih i Hrvata i pokušavajući da prekine kompaktan pojas pravoslavnih Srba koji Srbiju povezuje s Jadranskim morem i koji dijeli Hrvate u Banovini od onih na Primorju. Da bi to postigla, ona je uvodila takvu administrativnu podjelu u kojoj od područja sa većinskim srpskim stanovništvom nijesu formirane posebne jedinice, već su ona cijepana i pridodavana hrvatskim područjima, tako da bi Srbi uvijek ostajali u manjini prema Hrvatima. S obzirom na to da Hrvati nijesu promijenili stav, da ne priznaju Srbe kao ravnopravne, da ne uvažavaju njihove interese, da ih zapostavljaju i proganjaju, a da im adminisitrativna podjela naslijeđena od Austrije ide na ruku u vođenju antisrpske politike, Jurković je pledirao za uspostavljanje nove podjele u sjevernoj Dalmaciji. Neravnopravan položaj dalmatinskih Srba mogao se prevladati, prema njegovom mišljenju, formiranjem dviju novih opština (Ravni Kotari i Stankovci) i preuređenjem novigradske, obrovačke i benkovačke opštine, kao i odgovarajućim sreskim uređenjem kojim bi benkovački srez trebalo da obuhvati, osim benkovačke, obrovačke i kistanjske opštine još i novigradsku, kotarsku, stankovačku i skradinsku opštinu, a prečki srez sva preostala sela bivše zadarske opštine (Sali, Silba, Pag, Rab, Nin, Biograd n/m i Preko), dok bi vrličku opštinu trebalo odvojiti od sinjskog sreza i priključiti je kninskom srezu.

Snaga pokreta Stjepana Radića došla je do izražaja već na izborima za Ustavotvornu skupštinu 1920. Za nepune dvije godine on je uspio da mobiliše hrvatske seljačke mase protiv Beograda, tako da je Hrvatska republikanska seljačka stranka osvojila 280.590 glasova i 50 mandata. Komentarišući izborne rezultate, dr Milovan Grba je utvrdio da je vođa Hrvata pridobio stanovništvo hrvatskog petorečja, tj. prostora između Kupe, Save, Lonje, Drave i Mure, gdje živi autentično hrvatsko seljaštvo. U njegove vrline dr Grba je naveo dobroćudnost, veselost, gostoljubivost i privrženost rodnoj grudi, a u mane sklonost da i najmanje nesporazume razrješava na sudu i političku naivnost. Konstatujući te činjenice istoričar se upustio u potragu za korijenima nezadovoljstva koje je zahvatilo hrvatske mase u novoj, ujedinjenoj državi. Prema njegovom mišljenju, Hrvati su u prošlosti sve svoje snage koncentrisali na to da, s jedne strane, spriječe stvaranje jedinstvene mađarske države od Karpata do Jadrana, a s druge strane da onemoguće širenje Srbije ka zapadu; radi borbe protiv Mađara u dijelu hrvatske inteligencije pojavilo se srbofilstvo, dok su radi blokiranja Srbije hrvatske mase zaražene srbofobstvom. Oba cilja Hrvati su i ostvarili: Mađarska je potisnuta, a Srbija se utopila u Kraljevinu SHS. Oni sada napuštaju politiku ometanja i preuzimaju inicijativu u pravcu stvaranja Velike Hrvatske, odnosno ujedinjavanja svih Hrvata u jedan politički narod sa središtem u Zagrebu. Monarhija i srpska dinastija Karađorđević, kao stožer okupljanja svih Srba, pa i onih u Hrvatskoj, predstavlja prepreku formiranju takve, velike hrvatske države. Uklanjanjem Karađorđevića „prečanska“ srpska inteligencija bi se „posvadila“ sa onom iz Srbije, Hrvati bi joj ponudili uglednije položaje od onih koje joj je nudila Srbija, pa bi „prečanska“ inteligencija pridobila svoje zemljake Srbe za Zagreb kao središte okupljanja. Međutim, da Zagreb kao stožer nije dobro rješenje za srpski narod, dr Grba je dokazivao iskustvima iz prošlosti: srpska nacionalna posebnost u Hrvatskoj nije bila priznavana, a u srezovima sa srpskom većinom procenat nepismenih bio je mnogo veći nego u hrvatskih srezovima.


Nastaviće se

---